Εισαγωγή

Υγεία: Παλιά κινέζικη ιστορία
Κάποτε ένας δάσκαλος ζήτησε από έναν μαθητή του να του πει ποιο είναι το πολυτιμότερο αγαθό στη ζωή. Ο μαθητής σκέφτηκε αρκετά και μετά απάντησε «η υγεία». Ο δάσκαλος του ζήτησε τότε να χαράξει με ένα ξυλαράκι τον αριθμό «1» στο μαλακό χώμα που χρησίμευε σαν πίνακας. Ο μαθητής το έγραψε και ο δάσκαλος ξαναρώτησε ποιο είναι το δεύτερο μεγαλύτερο αγαθό. Ο μαθητής απάντησε «η ευτυχία». Ο δάσκαλος τότε του είπε: «Ωραία, με την υγεία έχεις ένα. Αν έχεις και ευτυχία έχεις δέκα. Βάλε λοιπόν ένα μηδενικό πίσω από το ένα». Η διαδικασία συνεχίστηκε με την αναφορά δεκάδων αγαθών που μπορούμε να έχουμε σ' αυτή τη ζωή και τη συνεχή προσθήκη μηδενικών πίσω από το αρχικό δέκα ώσπου το νούμερο έγινε μυθικό. Κάτι σαν αυτό: 100.000.000.000.000.000.000.000.000. Ο δάσκαλος χαμογέλασε στον μαθητή που κοιτούσε έκθαμβος πόσο μεγάλο μπορούσε να γίνει το ποσό των αγαθών στη ζωή μας. Και του είπε: «Ας υποθέσουμε τώρα ότι δεν έχεις υγεία. Σβήσε λοιπόν αυτό που βάλαμε στην αρχή».

Κάποιες σκέψεις για τη διατροφή μας
Στην αρχή της τρίτης χιλιετίας και το πιο απαραίτητο στοιχείο της ανθρώπινης και κάθε έμβιας ύπαρξης, η διατροφή, μοιάζει να αναζητά την ταυτότητά της μέσα στον κυκεώνα των διαφημίσεων, των μεταλλάξεων, την επιβάρυνση των καλλιεργειών, την έλλειψη χρόνου της οικογένειας. Όμως η διατροφή μας, καθορίζει σε μεγάλο ποσοστό αν βαδίζουμε στο δρόμο της υγείας και της ευεξίας ή της ασθένειας. Από το πιάτο μας κρίνεται όχι μόνο η σωματική μας κατάσταση αλλά σε μεγάλο βαθμό και η διανοητική και η ψυχική.

Το να διατρέφεται κανείς ήταν για εκατοντάδες αιώνες μία φυσική λειτουργία που καθοριζόταν και από το ένστικτο. Παλιότερα, όταν η τροφή που κατανάλωνε ο άνθρωπος συνίστατο από φυτικούς και ζωικούς ιστούς άμεσα λαμβανόμενους από ζώα και φυτά, δεν υπήρχε μεγάλη πιθανότητα πρόσληψης συγκεκριμένων μόνο θρεπτικών ουσιών. Επίσης οι άνθρωποι έτρωγαν για να ικανοποιήσουν την πείνα τους, που ήταν και παραμένει ένας πολύ καλός οδηγός των αναγκών του οργανισμού.

Σήμερα όμως η κατάσταση έχει αλλάξει εντελώς. Τα βιομηχανοποιημένα προϊόντα διατροφής μας κατακλύζουν και πολύ συχνά δεν ξέρουμε τι ουσίες περιλαμβάνονται μέσα σ' αυτά, αν και κατά πόσο είναι ωφέλιμες ή βλαπτικές για τον οργανισμό μας. Η κατεργασία της σημερινής προσλαμβανόμενης τροφής αφαιρεί ή αλλοιώνει πολλά από τα φυσικά και πολύτιμα συστατικά της, στην προσπάθεια να έχει ωραία εμφάνιση, καλύτερη γεύση, να είναι ευκολομαγείρευτη και μακρύτερη η διατήρησή της. Οι εντατικές αγροτικές εκμεταλλεύσεις με την πληθώρα των φυτοφαρμάκων, η όλο και μεγαλύτερη χρήση των μεταλλαγμένων, δημιουργούν μια εφιαλτική διατροφική πραγματικότητα. Η προώθηση των διατροφικών προϊόντων από την άλλη πλευρά μέσω της διαφήμισης, έχει ως στόχο κυρίως τον καταναλωτή μικρής ηλικίας αλλά ο βομβαρδισμός που δεχόμαστε όλοι είναι ανελέητος. Επιπλέον οι αλλαγές στον τρόπο ζωής στις δυτικές αναπτυγμένες κοινωνίες άλλαξαν και τις ανάγκες διατροφής. Οι περισσότεροι με τη διατροφή ικανοποιούν ανάγκες λαιμαργίας ή απόλαυσης, κοινωνικής επαφής ή μιμούνται διαφημιστικά πρότυπα, τρώγοντας ό,τι να' ναι ό,τι ώρα να' ναι. Φθάσαμε έτσι και στην Ελλάδα να παρατηρούνται στις έρευνες αριθμοί υπέρβαρων παιδιών πολύ μεγάλοι (22% τα υπέρβαρα παιδιά δηλαδή με Δείκτη Μάζας Σώματος μεγαλύτερο του 25 και 5% παχύσαρκα παιδιά δηλαδή με ΔΜΣ μεγαλύτερο του 30) και από τους μεγαλύτερους στην Ευρώπη.

Και μέσα σ' αυτό τον διατροφικό κορεσμό ο αριθμός των παιδιών που δεν διατρέφεται σωστά από λόγους καθαρά οικονομικούς είναι τεράστιος. Οι έρευνες αποκαλύπτουν ότι συνήθως τα πιο κοντά παιδιά είναι αυτά που ζουν σε πολύ φτωχές, υποβαθμισμένες περιοχές, ενώ τα ψηλότερα ζουν σε περιοχές που το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων είναι πολύ καλό. Οι διαφορές λοιπόν που παρατηρούνται στη σωματική ανάπτυξη των παιδιών, εκτός από γενετικούς παράγοντες, οφείλονται και σε διατροφικούς παράγοντες. (Ζαφειροπούλου, 2002).

Κι εμείς οι εκπαιδευτικοί; Συνειδητοποιώντας το μέγεθος του προβλήματος και της δικής μας ευθύνης, γνωρίζοντας το ρόλο του εκπαιδευτικού σε ένα σύγχρονο ανοιχτό σχολείο, κατανοώντας τις δυνατότητες που προσφέρει η ηλικία των παιδιών που έρχονται σε μας καθώς και η σχέση που αναπτύσσουμε με τους γονείς και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, αναλάβαμε την υλοποίηση του προγράμματος Αγωγής Υγείας με θέμα «τη Διατροφή και τις Διατροφικές συνήθειες» που εντάχθηκε στο ΙΙ ΕΠΕΑΕΚ του Γ΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Το πρόγραμμά μας
Στη Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Ευβοίας δημιουργήθηκε η σύμπραξη δέκα Δημοτικών Σχολείων και Νηπιαγωγείων που υλοποίησαν τα πρόγραμμα Αγωγής Υγείας με τίτλο «Η διατροφή μας». Η αίτηση για τη συγκεκριμένη θεματική ενότητα κατατέθηκε στο Εθνικό Ίδρυμα Νεότητας (φορέα που εποπτεύει και διαχειρίζεται τα Προγράμματα Ενίσχυσης Πρωτοβουλιών Αγωγής Υγείας) το Νοέμβριο του 2003 και η έγκριση της χρηματοδότησης της πρότασής μας δημοσιεύθηκε στην με αριθμό 2/2004 Υπουργική Απόφαση του ΥΠΕΠΘ. Στα σχολεία της σύμπραξης που ξεκίνησαν αμέσως να εργάζονται προστέθηκαν στην πορεία και άλλα πέντε που συνεργάστηκαν για ένα καλύτερο και πιο πλήρες αποτέλεσμα.

Τα Δημοτικά Σχολεία και Νηπιαγωγεία που συμμετείχαν στη σύμπραξη ήταν:

1. Δημοτικό Σχολείο Λίμνης με υπεύθυνη εκπ/κό την Παπαθανασίου Ευτυχία (ΣΤ΄ τάξη) και με ολόκληρο το σχολείο στο πρόγραμμα. Οι συνεργαζόμενοι εκπ/κοί ήταν Παπασωτηρίου Νικόλαος (Α' τάξη), Μαντζαβίνου Νίκη (Β΄ τάξη), Σούρρα Μαρία (Γ ΄τάξη), Γεωργόπουλος Αντώνιος (Δ ΄τάξη) και Παναγιώτου Ανθούσα (Ε΄ τάξη).
2. Δημοτικό Σχολείο Προκοπίου με υπεύθυνη εκπαιδευτικό την Στάμου Σταυρούλα (Β ΄τάξη) και συνεργαζόμενο εκπ/κό τον Σαββάκη Αναστάσιο (Δ΄ τάξη).
3. Δημοτικό Σχολείο Κηρίνθου με υπεύθυνη εκπαιδευτικό την Πελεκανάκη Αρτεμη (Γ΄ τάξη).
4. 12ο Δημοτικό Σχολείο Χαλκίδας με υπεύθυνη εκπαιδευτικό την Γιαμαρέλου Αλεξία - Ευγενία (Δ΄ τάξη).
5. 26ο Δημοτικό Σχολείο Χαλκίδας με υπεύθυνη εκπαιδευτικό τη Βουγιούκα Εριφίλη (Β΄ τάξη).
6. Δημοτικό Σχολείο Αγ. Νικολάου με υπεύθυνη εκπαιδευτικό τη Μπούφη Αικατερίνη (ΣΤ΄ τάξη) και συνεργαζόμενους εκπαιδευτικούς τον Ρίγκο Αριστοτέλη (Διευθυντή του σχολείου) και Πλειώνη Ειρήνη (ΣΤ΄ τάξη).
7. 5ο Δημοτικό Σχολείο Χαλκίδας με υπεύθυνο εκπαιδευτικό τον Ξυδούλη Νικόλαο (Δ΄ τάξη).
8. Νηπιαγωγείο Αφρατίου με υπεύθυνη εκπαιδευτικό την Καραγεωργίου Κυριακή και συνεργαζόμενες εκπαιδευτικούς τις Καλούδη Αλεξάνδρα, Αγγελή Αργυρώ και Τσαλκιτζή Αναστασία.
9. Νηπιαγωγείο Μαρμαρίου με υπεύθυνη εκπαιδευτικό την Σταμούλη Χρυσούλα.
10. 3ο Δημοτικό Σχολείο Αρτάκης με υπεύθυνο εκπαιδευτικό τον Μηλαρά Παναγιώτη (Γ΄ τάξη) και συνεργαζόμενη εκπαιδευτικό την Καλαϊτζάκη Μαριλένα (Α΄ τάξη).

Ακόμη συνεργάστηκαν τα παρακάτω Δημοτικά Σχολεία και Νηπιαγωγεία (εκτός ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ).

1. 3ο Ολοήμερο Νηπιαγωγείο Χαλκίδας με συνεργαζόμενες εκπαιδευτικούς τις Κληματσίδα Αναστασία, Κολαΐτη Φιλάνθη, Στεργιούλη Αικατερίνη, Ζουμπουρλή Όλγα.
2. 2ο Νηπιαγωγείο Ερέτριας με συνεργαζόμενες εκπαιδευτικούς τις Γιαγκουδάκη Ευαγγελία και Γκιτέρσου Ελένη.
3. Νηπιαγωγείο Ανω Στενής με συνεργαζόμενη εκπαιδευτικό την Λαζάρου Θεοδώρα.
4. 2ο Δημοτικό Σχολείο Ερέτριας με συνεργαζόμενες εκπαιδευτικούς τις Οικονόμου Αναστασία (Ε1 τάξη), Δεσποινούδη Αικατερίνη (Ε2 τάξη) και Πατουσιά Αντώνιο (καθηγητή Φυσικής Αγωγής).
5. 1ο Δημοτικό Σχολείο Καρύστου με συνεργαζόμενους εκπαιδευτικούς τους Ηλιοδρομίτη Αναστάσιο (Δ1 τάξη) και Χατζηαντωνιάδη Μιχαήλ (Δ3 τάξη).

Σκοπός της συγκεκριμένης θεματικής ενότητας ήταν να αποκτήσουν οι μαθητές και οι μαθήτριες υγιεινές διατροφικές συνήθειες και να καλλιεργήσουν θετική στάση σχετική με την υγιεινή διατροφή.

Ειδικότερα με το συγκεκριμένο πρόγραμμα επιδιώξαμε και σε σημαντικό βαθμό κατακτήσαμε:

• Να κατανοήσουν οι μαθητές τη σημασία της υγιεινής διατροφής.
• Να αντιληφθούν τους κινδύνους από την κακή διατροφή και την υπερκατανάλωση.
• Να συνειδητοποιήσουν τη σχέση σωστής διατροφής, υγείας και σωματικής διάπλασης.
• Να γνωρίσουν και να μάθουν για ειδικά διατροφικά προϊόντα (ψωμί, λάδι, ψάρια, γάλα κ.ά.) καθώς και για τα οικολογικά προϊόντα.
• Να γνωρίσουν τα είδη των τροφών, τη θρεπτική τους αξία, την παραγωγή, τη συσκευασία και τη συντήρησή τους.
• Να ευαισθητοποιηθούν σε θέματα ρύπανσης από την υπερλίπανση της γης, ανακύκλωσης των υπολοίπων των τροφών, υπερκατανάλωσης στο δυτικό κόσμο και υποσιτισμού στον τρίτο κόσμο.
• Να γνωρίσουν την παραδοσιακή δίαιτα, τη μεσογειακή διατροφή.
• Να γίνουν ικανοί να αντισταθούν στην πίεση της διαφήμισης και του καταναλωτισμού.
• Να περιορίσουν την κατανάλωση γλυκών, πρόχειρου φαγητού και τροφών με συντηρητικά.

Η ιδιαίτερη επιδίωξη και στόχευση του προγράμματος των σχολείων, σύμφωνα με τα αναλυτικά προγράμματα των συγκεκριμένων ηλικιών, επιτεύχθηκε παράλληλα αλλά και διαθεματικά με την υλοποίηση του συγκεκριμένου θέματος. Η κοινωνικοποίηση των μαθητών, η γλωσσική έκφραση και η μαθηματική σκέψη αναπτύχθηκε. Κάποιοι επιμέρους στόχοι του μαθήματος της «Μελέτης περιβάλλοντος», του «Ερευνώ τον φυσικό κόσμο», της Γεωγραφίας, της Ιστορίας καλύφθηκαν γιατί εξέταζαν αντίστοιχα θέματα. Η καλλιτεχνική δημιουργία, η οποία συντελεί συνάμα και στην ψυχική και συναισθηματική ισορροπία και ήταν στενά συνυφασμένη με τους στόχους του συγκεκριμένου προγράμματος αξιοποιήθηκε στο έπακρο.

Η προσπάθεια για αλλαγή διατροφικών συνηθειών των μαθητών δεν θα είχε σημαντικά αποτελέσματα αν δε συμπεριλάμβανε στις άμεσες προτεραιότητές μας την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση και του οικογενειακού τους περιβάλλοντος. Έτσι μέσα στις δράσεις του συγκεκριμένου προγράμματος ενεπλάκησαν οι γονείς και η ευρύτερη τοπική κοινωνία. Η συνεργασία με τους τοπικούς φορείς και οργανώσεις, όχι μόνο βοήθησε στην αρτιότερη υλοποίηση του προγράμματος αλλά έδωσε την ευκαιρία στους ενήλικες, που συμμετείχαν, να προβληματιστούν, να επεξεργαστούν και τελικά σε αρκετό βαθμό να αναθεωρήσουν και τις δικές τους διατροφικές συνήθειες. Ελπίζουμε ότι οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί που ενεργοποιήθηκαν στα πλαίσια του προγράμματος πήραν και υιοθέτησαν τα παρακάτω απλά μηνύματα υγιεινής διατροφής:

• Ποικιλία τροφών που συντελούν στην ισορροπημένη διατροφή (φρούτα, λαχανικά, δημητριακά ολικής άλεσης, λάδι ελιάς).
• Συγκεκριμένες ώρες για τα γεύματα της οικογένειας.
• Περιορισμός της ζάχαρης και των ενδιάμεσων γευμάτων με υψηλή περιεκτικότητα σε λιπαρά.
• Αποφυγή των υπεραλατισμένων τροφών.
• Ενθάρρυνση για τη λήψη νερού, γάλακτος και φρέσκων χυμών και όχι αναψυκτικών.
• Λειτουργία των ίδιων ως μοντέλων.

Μαθητές, μαθήτριες και εκπαιδευτικοί εργάστηκαν με κέφι και ενθουσιασμό. Δούλεψαν σε ομάδες, έψαξαν σε βιβλία, περιοδικά και στο Internet. Δοκίμασαν τις ικανότητές τους στο μαγείρεμα, στο χορό και στη ζωγραφική, αποτύπωσαν τις ιδέες τους σε κείμενα, σε κολλάζ και σε κατασκευές. Πήραν συνεντεύξεις από ειδικούς, επισκέφθηκαν χώρους παραγωγής και διάθεσης τροφίμων. Σύνταξαν, διένειμαν και επεξεργάστηκαν ερωτηματολόγια. Παρατήρησαν μεταβολές στη συντήρηση τροφίμων και κατανόησαν τους τρόπους επεξεργασίας τους. Ασχολήθηκαν με επιμέρους παραδοσιακά προϊόντα (λάδι, ψωμί, χόρτα, βότανα) και συνειδητοποίησαν την αξία της μεσογειακής διατροφής. Ανακάλυψαν τις διατροφικές συνήθειες άλλων λαών και των διαφορετικής εθνικής προέλευσης συμμαθητών τους και εντυπωσιάστηκαν από τη διατροφή των αρχαίων Ελλήνων.

Παρουσίασαν τα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας στην ευρύτερη τοπική κοινωνία, συμμετέχοντας:

• σε εκδηλώσεις του κάθε σχολείου χωριστά όπου μέσα από ποικίλα δρώμενα (θεατρικά, χορευτικά, εκθέσεις, ομιλίες, παράθεση γευμάτων, κερασμάτων) πέρασαν το μήνυμα της σωστής διατροφικής συμπεριφοράς σε όλους, μικρούς και μεγάλους.
• στο «Πανηγύρι της Υγείας», κεντρική εκδήλωση της σύμπραξης των σχολείων, που πραγματοποιήθηκε στη Χαλκίδα, στο Πάρκο του Λαού, στο ανοιχτό θέατρο «Ορέστη Μακρή» στις 27/5/2004. Εκεί όλα τα σχολεία εξέθεσαν υλικά από τις δράσεις τους, παρουσίασαν σύντομα δρώμενα και έγινε δυνατό στα παιδιά να γνωριστούν μεταξύ τους.

Οι εκπαιδευτικοί που συμμετείχαν δραστηριοποιήθηκαν, δοκίμασαν τις δυνάμεις τους σε νέους τρόπους δουλειάς, συμμετείχαν με κέφι και διάθεση ανταλλαγής στις εποπτικές συναντήσεις με τη συντονίστρια του προγράμματος και υπεύθυνη Αγωγής Υγείας της Δ/νσης. Το αποτέλεσμα της δουλειάς τους ήταν ένα πολύ σημαντικό σε ποικιλία, ποσότητα και ενδιαφέρον υλικό που αποτελεί τον κορμό του βιβλίου που κρατάτε στα χέρια σας. Κουράστηκαν, όμως κέρδισαν όλο αυτό το ταξίδι και την ουσιαστικότερη επαφή με τους μαθητές τους.

Πάνω απ' όλα όμως τα παιδιά μέσα από το συγκεκριμένο πρόγραμμα έπαιξαν, χάρηκαν τη συμμετοχή τους σε μια βιωματική διαδικασία που ήταν μακριά από διδακτέα ύλη και την τυπική από έδρας διδασκαλία.

Ελπίζουμε πως το μήνυμα της επιλογής σωστής διατροφής πήγε σε όλους τους αποδέκτες και πως οι σημερινοί μας μαθητές θα είναι οι υγιείς ενήλικες του αύριο.

Κλείνοντας θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλους τους φίλους πια, εκπαιδευτικούς για την άριστη συνεργασία, τους διευθυντές των σχολείων για τη βοήθεια και ουσιαστική συμπαράσταση που πρόσφεραν και κυρίως τους μαθητές και μαθήτριες που δούλεψαν μαζί μας.

Καλαθέρη Μαγδαληνή,
Υπεύθυνη Αγωγής Υγείας Διεύθυνσης Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Νομού Ευβοίας