Βόρεια Εύβοια: Θρύλοι των δένδρων μας

Επιμέλεια: Χρύσα Αγαπητού (Β1 γυμνασίου Μαντουδίου) με συνεργασία ομάδας μαθητών από την Α' και τη Β' τάξη του Γυμνασίου
Μαντουδίου

«Εμείς είμαστε φίλοι της Ζωής και της Φύσεως, Φίλοι των δέντρων, της ελληνικής χλωρίδας. Αγαπάμε τα δέντρα, τα πανάρχαια αυτά κατοικητήρια των Αμαδρυάδων και των Νυμφών. Τα σεβόμαστε... Δέντρα, ιδέες ολόκληρες, φωτεινές, που εκφράζουν την αθανασία της ομορφιάς. Δέντρα αγέρωχα, αντρειωμένα, που συμβολίζουν την αιωνιότητα, την εθνική διάρκεια και την ενότητα με τη γενέθλια γη, με την πατρίδα».
Δημ. Χ. Σέττας (Αθήνα, 1/3/1972)

Είναι πολλοί οι θρύλοι και οι παραδόσεις που έχει δημιουργήσει ο λαός για τα μεγάλα μακρόβια δέντρα που αντιστέκονται με πείσμα στο χρόνο, προκαλώντας το θαυμασμό, την απορία και το βαθύ σεβασμό του απλού ανθρώπου της φύσης, εξάπτοντας ταυτόχρονα την πλούσια φαντασία του. Τις περισσότερες φορές νεράιδες και ξωτικά κατοικούν σ' αυτά τα δέντρα, πλάσματα του μύθου και του θρύλου, ταγμένα να τα φυλάνε και να τα προστατεύουν από κάθε εχθρό κι από κάθε απειλή.

Στην περιοχή μας μάθαμε ότι υπάρχουν κάποια τέτοια δέντρα - μνημεία της φύσης και μερικά από αυτά μπορέσαμε να τα εντοπίσουμε και τα επισκεφτήκαμε ομάδες παιδιών των γειτονικών χωριών. Ακούσαμε την ιστορία τους, νιώσαμε την ψυχή τους, αγγίζαμε το σοφό γεροκορμό τους με δέος, θαυμάσαμε το μπόι και την ομορφιά τους, μεταλάβαμε απ' τη δύναμη τους και υποσχεθήκαμε στον εαυτό μας ότι τώρα, που λένε ότι χάθηκαν οι νεράιδες κι οι άλλες θρυλικές οντότητες, εμείς θα τα προστατεύουμε και θα τα φυλάμε με πάθος, για να ζήσουν όσο έχουν δικαίωμα να ζήσουν, για να ευλογούν την ύπαρξη μας, να υμνούν την ομορφιά, να σφίγγουν γερά τον τόπο μας στις ρίζες τους, να μην καταπέσει και σκορπίσει, και χαθεί!
(Δ.Μ.)

Ο μοναχός ο πεύκος κι η πλατανάρα (Μετόχι)
Είναι άγνωστο από πόσους αιώνες οι ντόπιοι τον ξέρουν σαν το μοναχό τον πεύκο. Και είναι πράγματι μοναχός, ψηλά στην κορφή του βουνού, στα 500 μέτρα περίπου. Γύρω του υπάρχουν μόνο λίγα μικρά πευκάκια. Βρίσκεται δυο χιλιόμετρα ανατολικά από το χωριό Μετόχι κι η θέση του μοιάζει να μην είναι καθόλου τυχαία. Από εκεί βλέπεις όλη την περιοχή ολόγυρα. Το ύψος του πλησιάζει τα 30 μέτρα, η διάμετρος του κορμού του είναι 3 μέτρα κι η κουφάλα χαμηλά στον κορμό του έχει άνοιγμα 1,5 μέτρο. Είναι ένας πεύκος πολύ μεγάλης ηλικίας, άγνωστο πόσων αιώνων.

Λένε στο Μετόχι ότι, πριν από πάρα πολλά χρόνια, είχε πιάσει φωτιά εκεί στην κορφή του βουνού. Είχε πέσει κεραυνός. Όλα τα δέντρα κάηκαν και μόνο ο μοναχός ο πεύκος έζησε. Κι αυτό γιατί τον προστάτευαν τα ξωτικά που τον είχαν για κατοικία τους. Τα ξωτικά τις νύχτες περιφέρονται ακόμα γύρω από τον πεύκο. Δεν πλησιάζει κανείς. Μόνο από μακριά διακρίνουν κάτι λάμψεις, κάτι φωτεινά σημάδια, που μια φαίνονται και μια χάνονται μέσα στο σκοτάδι. Οι ντόπιοι το σέβονται και το αγαπούν το δέντρο τους, και μιλούν με καμάρι γι' αυτό. Γιατί ξέρουν...

Κοντά στο Μετόχι, στο δρόμο προς το Σπαθάρι, δίπλα στην ποταμιά υπήρχε ακόμα ένα θρυλικό δέντρο, η Πλατανάρα όπως τα έλεγαν. Ήταν ένας τεράστιος πλάτανος που δεν άντεξε το βάρος του χρόνου κι έπεσε τα τελευταία χρόνια. Στην πελώρια κουφάλα του κρύβονταν νεράιδες που όταν προχώρα-γε η νύχτα έβγαιναν στο δρόμο και δεν άφηναν κανέναν να πλησιάσει το δέντρο που ήταν στο πέρασμα. Οι παλιότεροι φοβούνταν κι απεύφευγαν να περάσουν τη νύχτα από κείνο το σημείο. Τώρα όμως μιλούν με θλίψη για το χαμό της Πλατανάρας. Κι αναπολούν...

Η βαλανιδιά του αετού (Κήρινθος)
Η Αγια-Παρασκευή είναι ένα ξωκκλήσι που βρίσκεται σε απόσταση τριών χιλιομέτρων βόρεια από την Κήρινθο, μέσα στο δάσος. Δίπλα ακριβώς στο εκκλησάκι ζει μια χιλιόχρονη βαλανιδιά που το ύψος της φτάνει τα 25 μέτρα. Ο κορμός της είναι πολύ γερός και υπόσχεται ζωή πολλών ακόμα αιώνων, αν βέβαια δεν συμβεί κανένα κακό.

Μα δεν θα συμβεί κακό στο δέντρο, λένε οι γέροντες του χωριού, γιατί ανέκαθεν το προστάτευε και το προστατεύει ένας γερο-αετός. Έτσι το είχαν μάθει από τους παππούδες και τις γιαγιάδες τους, έτσι το παραδίδουν κι αυτοί, βλέπουν από μακριά τον αετό να κάθεται στην κορφή του δέντρου ή να κάνει κύκλους ψηλά από πάνω του. Τον θεωρούν ιερό τον αετό, όπως και τη βαλανιδιά. Κι ειδικά στη μνήμη της Αγια-Παρασκευής, δε γιορτάζει μόνο το ξωκλήσι, μα κι η βαλανιδιά με τον αετό της, που ακόμα κι αν δεν τύχει να τον δουν οι ντόπιοι κάπου ψηλά να περιφέρεται, είναι βέβαιοι ότι αυτός τους βλέπει και τους αγαπά, όσο κι αυτοί αγαπούν το δέντρο του.

Τα αγιασμένα δέντρα - εξορκιστές (Δαφνούσα)
Η Δαφνούσα είναι ένα χωριό πνιγμένο στο πράσινο. Έχει κι ένα εκκλησάκι, την Παναγιά, όπου μαζεύονται όλοι οι χωριανοί τη μέρα της Κοίμησης, στις 15 Αυγούστου. Μόλις τελειώνει η λειτουργία βγαίνει ο παπάς ακολουθούμενος από τους πιστούς και με ένα μαχαίρι χαράζει το σχήμα του σταυρού σε τέσσερα μεγάλα δέντρα, γύρω από το εκκλησάκι, ανατολικά, δυτικά, βόρεια και νότια. Αυτά τα δέντρα φυλάνε το εκκλησάκι και δεν αφήνουν το κακό να πλησιάσει.

Παλιότερα ο παπάς πήγαινε στα πιο ακρινά και μεγάλα δέντρα του χωριού, στις τέσσερις μεριές του ορίζοντα, όπου γινόταν κάτι ανάλογο. Όχι όμως στη γιορτή της Παναγιάς, αλλά στην αρχή της άνοιξης. Ευλογούσε πάλι τέσσερα μεγάλα δέντρα, τους έσχιζε το φλοιό και τοποθετούσε μέσα ένα ξύλινο σταυρουδάκι. Τα δέντρα αυτά ήταν οι φύλακες - άγγελοι του χωριού, ξόρκιζαν το κακό κι έδιωχναν μακριά τα δαιμόνια.

Τα αγιασμένα δέντρα της Δαφνούσας φυλάνε το χωριό ολόγυρα εδώ και αμέτρητα χρόνια. Πλατάνια, πεύκα, φτελιές, αριές, δέντρα αιωνόβια, σεβάσμια.

Η βαλανιδιά του γουρουνιού (Παπάδες)
Το θρυλικό δέντρο των Παπάδων βρίσκεται λίγο έξω (νότια) από το χωριό, σ' έναν μικρό λόφο. Η ηλικία του δεν μπορεί να υπολογισθεί, αλλά το μέγεθος του βεβαιώνει ότι έχει πίσω του πάρα πολλών αιώνων ζωή. Είναι μια πανύψηλη βαλανιδιά με περίμετρο κορμού γύρω στα 7 μέτρα, με μια μεγάλη κουφάλα ανοιχτή 3,5 μέτρα, και, στα 4 μέτρα γύρω της ρίζες, τεράστιες πάνω από το χώμα.

Μέσα στην κουφάλα της βαλανιδιάς έχει σχηματισθεί σαν γλυπτό η μορφή του κεφαλιού ενός γουρουνιού. Κανείς δεν ξέρει από πότε. Λένε ότι τα παλιά χρόνια μέσα σ' αυτή την κουφάλα ξεψύχησε ένα γουρούνι. Το είχε εκεί δεμένο μια γριά, γιατί ήταν πολύ άγριο και δεν έκανε μέσα στο χωριό. Το άφησε όμως χωρίς τροφή και νερό, ώσπου ψόφησε εκεί στη ρίζα του δέντρου και στοίχειωσε. Το κεφάλι του έγινε ξύλο και ρίζωσε πάνω στην κουφάλα. Από τότε είναι εκεί. Έχει γίνει ένα με το δέντρο, για να φοβούνται οι άνθρωποι και να μην πλησιάζουν τη χιλιόχρονη βαλανιδιά.

Ο γερο-Πλάτανος (Προκόπι)
Βρίσκεται λίγο έξω (βόρεια) από το Προκόπι, στη θέση Παρασκευόρεμα, στην ανατολική όχθη του ποταμού Κηρέα. Αυτό το πολυθρύλητο δέντρο έχει ηλικία 2.400 ετών! Είναι ένα θαύμα και μοναδικό μνημείο της φύσης.

Όπως μας πληροφορεί ο Δημ. Σέττας («Ο Γερο -Πλάνατος της Εύβοιας», εκδ. ΔΙΠΤΥΧΟ, Αθήνα 1972), ο κορμός του έχει περίμετρο 18 μέτρα και διάμετρο 6 μέτρα. Η κουφάλα του έχει έκταση 14 τ. μέτρα. Το ύψος του παραμένει στα 30 μέτρα - για λόγους «ασφάλειας» μάλλον σύμφωνα με την πρόνοια της φύσης. Η έκταση της σκιάς του καλύπτει 2,5 στρέμματα. Η θέα του δέντρου είναι κυριολεκτικά συγκλονιστική και δεν μπορεί βέβαια η μεγαλοπρέπεια του να περιγραφεί με αριθμούς...

Όσο για τους πολλούς θρύλους που συνοδεύουν αυτό το ιερό δέντρο, ο Δημ. Σέττας μας δίνει και πάλι πολύτιμες πληροφορίες στο βιβλίο του που προαναφέραμε. Για χάρη τουλάχιστον της γλαφυρότητας και της ζωντάνιας του λόγου του, αναδημοσιεύουμε αυτούσιο όλο το 7ο κεφάλαιο του πρώτου μέρους του βιβλίου, που φέρει τον τίτλο «ΘΡΥΛΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΓΕΡΟΠΛΑΤΑΝΟ»:

«Ο ΓΕΡΟ - Πλάτανος έχει κατακτήσει τη λαϊκή ψυχή, θεωρείται ιστορικό δέντρο, σημαδιακό πράμα. Κι όπως σε καθετί που θαυμάζει ο λαός, βουνό, ποτάμι, πηγή, βρύση, φαράγγι, δέντρο, βράχο, αποδίδει υπερφυσικές ιδιότητες, έτσι και στο δέντρο αυτό. Δημιουργεί ιστορίες, θρύλους και παραδόσεις. Και στην περίπτωση μας εδώ, έχει πολλά να ειπή για τον πλάτανο.

Και πως να σταθή ασυγκίνητος μπρος στο καταπληκτικό μεγαλούργημα της ελληνικής φύσεως; Στο σπάνιο, πολύκλαδο, πολύκλωνο και πολύφυλλο δέντρο; Στο δέντρο - σύμβολο, που προξενεί θαυμασμό, σέβας, δέος;...

Όταν ο πλάτανος κινδύνεψε να καλυφθή, πριν από λίγον καιρό, από τα μπάζα - βουνά από χώματα, ένα αίσθημα πικρίας διαγραφόταν στο πρόσωπο όλων των κατοίκων της περιοχής. Και όλοι ξεστόμιζαν και έλεγαν: Τί κρίμα:!... Μεγάλη αδικία να χαθή...

α) Ο πλάτανος είναι στοιχειωμένος: Λένε για τον πλάτανο ότι είναι στοιχειωμένος. Όποιος βρεθή τα μεσάνυχτα κάτω απ' αυτόν, ακούει φωνές και όργανα, βιολιά και κλαρίνα να παίζουν. Και βλέπει ξωτικά, νεράιδες και δαιμόνια να διαβαίνουν άκρη - άκρη στις όχθες του ποταμού με τραγούδια και χορούς.

β) Όποιος κόψει τον πλάτανο θα πεθάνει: Πιστεύουν ακόμα, πως, αν τολμήσει κανείς και κόψει τον πλάτανο: «Δε θα τον βγάλει ο χρόνος», θα πεθάνει, θα ξεκληριστεί κι αυτός και η οικογένεια του.

γ) Τη νύχτα μακριά απ' τον πλάτανο: Οι παλαιότεροι δεν τολμούσαν να κοιμηθούν κάτω από τον πλάτανο τη νύχτα. Έβλεπαν και άκουγαν τα στοιχειά. Πίστευαν ότι θα πάθουν κακό. Διηγούνται πως όποιος κοιμόταν κάτω από τον πλάτανο αρρώσταινε. Φοβόνταν ακόμα να δέσουν και τα ζώα τους τη νύχτα κάτω ή κοντά στον πλάτανο.

δ) Τα δυο μεγάλα κριάρια: Ίσαμε σήμερα κυκλοφορεί ο θρύλος πως δεν είναι μόνο στοιχειωμένος ο πλάτανος. Κάθε βράδυ, τη νύχτα, στις δώδεκα ακριβώς, «το ζύγι μεσονύχτι», κάτω από τον πλάτανο, δυο μεγάλα κριάρια βγαίνουν και παλεύουν για αρκετή ώρα. Καθώς κουτουλούν (κερατώνονται), δηλαδή χτυπούν με δύναμη και ορμή τα κεφάλια τους, ακούγεται στη σιγαλιά της νύχτας ένας υπόκωφος κρότος.

ε) Το φάντασμα - στεγάδι: Οι παππούδες μας, κείνα τα χρόνια, μας αφηγούνταν πως ένα φάντασμα - στεγάδι περιφερόταν στον κάμπο. Και κατόπι, καθώς μετέωρο πετούσε -σαν πελώριο ξωτικό όρνιο - χωρίς να αγγίζει τη γη, πήγαινε και τυλιγόταν στον πλάτανο. Τις δυο αυτές παραδόσεις (δ' και ε') μου τις εβιβεβαίωσε ο φίλος και συμπολεμιστής μου στο Αλβανικό Μέτωπο Αργύρης Β. Μπαλατσός, από τους προύχοντες του Προκοπίου.

στ) Το χιλιόχρονο δέντρο στοιχειώνει: Ο γερο - Βασίλης Ματσούκας, περιβολάρης χρόνια, κοντά στον πλάτανο, μας αφηγήθηκε πριν από δεκαπέντε χρόνια: Είναι πάνω από 1.000 χρόνια ο πλάτανος, γι' αυτό και είναι στοιχειωμένος. Το δέντρο, άμα πέραση τα χίλια χρόνια, στοιχειώνει. Ούτε σπάζει κανένα κλαρί, όσο κι αν φυσήξει αγέρας, ούτε αστροπελέκι το πιάνει. Και το ότι κάτω από τον πλάτανο δεν ευδοκιμεί κανένα σπαρτό ή φυτευτό το αποδίδουν οι ντόπιοι στο ότι ο πλάτανος είναι στοιχειωμένος. Και εξακολούθησε λέγοντας ο γερο - Βασίλης:

«Μπροστά από χρόνια σηκώθηκα τα μεσάνυχτα να ποτίσω το μποστάνι μου. Στις δώδεκα η ώρα ακριβώς. Ήταν ησυχία. Φύλλο δεν κουνιόταν. Τότε, ξαφνικά, άρχισαν να σειώνται δυνατά τα κλαριά του πλατάνου. Κι άκουσα βουητό περίεργο. Χαλούσε ο κόσμος. Δεν το είχα ακούσει άλλη φορά». Τσάλ' τ' σα 'που του φόβου μ'. Κι δράμηξα κι βρεθ' κα πάρα πέρα 'που κ'μόντανε θ' κοί, μ' ανθρώπ'».

Μπορεί, μου εξήγησε, να ήταν και τ' απόγεια, που έρχονται από το άνοιγμα της κουφάλας. Η κουφάλα (η κοιλάδα, ο κάμπος) έχει απόγεια. Και επανέλαβε: Το δέντρο είναι στοιχειωμένο. Και τη νύχτα ακούγονται φωνές.

ζ) Ο πλάτανος τόπος περάσματος δαιμονικών: Πριν από λίγα χρόνια, συναντήσαμε τον τσοπάνη Γεώργιο Μπουζίκα, τώρα πέθανε. Γνώριζε σπιθαμή προς σπιθαμή τον τόπον εκείνο. Ο πιο αρμόδιος άνθρωπος, για να μιλήση. Χρόνια ξωμάχος. Χρόνια είχε τα πρόβατα του στο Παρασκευόρεμα. Χειμώνα - καλοκαίρι. Σε δικές μας ερωτήσεις απάντησε στο ντόπιο γλωσσικό ιδίωμα της Βορ. Ευβοίας.

Καταχωρούμε την αφήγηση του: «Ουλ' μας τουν ξέρουμε για σημαδιακό πλάτανο. Τα μεσάν'χτα κατ' απ' τουν πλάτανου βγαιν' ξουτικά. Κι ειν' στοιχειωμένος ου πλάτανους. Ιγώ π' στα λέου τα είδα μι τα μάτια μ'...

«Ιπειδής ήθελα κι γω να ξακριβώσου αν αυτά που λεν' ειν' αληθ'νά, σκέφ'κα να κ'μηθού κει στουν πλάτανο μια νύχτα.

Για να είμι πιο σίγουρος γι' αυτά που θ' ακούσου, οτ' ειν' αληθινά, πήρα μαζί μ' κι έναν άλλον τσουπάν' χουρίς να τ' που του σκουπό μ'. Ούλ' οι γεροντότερ' τσουπαναραίοι λέγαν' οτ' ανάμισα στουν πλάτανου και σ' ένα βαθουχάντακου, που ειν' κει σ'μα έχ'νι ταχτικό δρομολόγιου τσ' δώδεκα με μία, οι νιράδις. Ιγώ λοιπόν μια νύχτα Αουστιάτ'κη πήρα κι του σύντρουφού μ' κι πήγαμε λίγου πάρα πέρα απ' τουν πλάτανο κατά του βορ'νό μέρος κι ξαπλώσαμε να κ'μηθούμε σ' ένα υψουματάκ' αυγουειδές. Οι σύντρουφού σ' μ' χουρίς να εχ' ιδέα ξάπλουσι και τον πήρε ου ύπνους γλήγουρα, γιατί τα πράματα μπήκαν κατά του ρ'μάνι κι ήταν ξένοιαστους.

Ιγώ όμους δεν έκλεινα ματ' γιατί ήθηλα να ιδού τί θα λα γιν'.

Κατά τα μισάν'χτα ακριβώς κατ' απ' του μέρους που κ'μόμασταν ακ'σα ένα μουγκρητό δυνατό. Ήταν τα ξουτ'κά. Δεν μίλ'σα όμους καθόλ' γιατί ήθηλα να ιδού αν αυτό τ' ακούη κι ου άλλους.

Το μουγκρητό συνέχιζε δυνατό. Τότε ου σύντρουφούσ' μ' ξύπνησε κι μι ρώτησε. Ακούς τίπουτις και συ Γιωργ'; Κι γω του' πα ότι ακούου αυτό π' ακούει κι αυτός. Μουγκρίζουν τα στοιχειά. Ύστερα σκουθήκαμε να φύγουμ' απ' του μέρους κείνου και τραβήξαμ' κατά τα πρόβατα.

...Ιγώ αυτό άκ'σα, αυτό λέου. Η αλήθεια ειν' ότι κει περνούν πουλλά διμουν'κά».

Αυτά, κατά τη λαϊκή αντίληψη, όπως ακούσαμε από το στόμα ντόπιων κατοίκων του Προκοπίου...».

Η ελιά «νύφη» (Ροβιές)
Η "νύφη" βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα έξω (βόρεια) από τις Ροβιές, μέσα σ' ένα μεγάλο ελαιώνα με πολύ νεότερα δέντρα. Η ζωή αυτού του δέντρου αρχίζει από τους προχριστιανικούς χρόνους, όπως λένε οι πληροφορίες που έχουν παραδοθεί από γενιά σε γενιά. Η "νύφη" έχει δηλαδή ηλικία τουλάχιστον 2000 χρόνων. Για να αγκαλιάσουν τον κορμό της χρειάζονται δέκα άνθρωποι.

Είναι ένα από τα σπάνια δέντρα σήμερα, ένα σπουδαίο κι ανεκτίμητο μνημείο της φύσης. Αλλά δεν μπορέσαμε να πληροφορηθούμε πως και πότε απόκτησε το όνομα "νύφη".

Πρέπει να γυρίσουμε πολλούς αιώνες πίσω, να ξαναβρούμε τις παμπάλαιες μνήμες. Απλές υποθέσεις μπορούμε βέβαια να κάνουμε πολλές. Μάθαμε μόνο ο Παπαδόπουλος, που είχε το τσιφλίκι εκεί, φρόντισε να βαφτίσει μια άλλη ελιά γαμπρό κι άλλα δέντρα εκεί κοντά τα είχε ονομάσει κουμπάρους, για να μην αισθάνεται μόνο η "νύφη"...

* Τις πληροφορίες και τη φωτογραφία της "νύφης" μας παραχώρησε η κ. Αννα Παπαδοπούλου.