Μαθήματα από το παρελθόν

Από το βιβλίο του Λ. Σταυριανού «Ιστορία του ανθρώπινου γένους» (ΟΕΔΒ, 1984)

Η ιστορία του παρελθόντος δείχνει, πρώτα απ' όλα, ότι οι άνθρωποι δεν είναι από τη φύση τους καλοί ή κακοί, ειρηνικοί ή πολεμοχαρείς. Οι άνθρωποι επιδέχονται μάθηση κι έτσι η συμπεριφορά τους καθορίζεται από την κοινωνία και όχι από τα γονίδια. Κι αφού η κοινωνία αποτελείται από ανθρώπους μπορεί να αλλαχτεί από τους ίδιους τους ανθρώπους. Η μοίρα μας βρίσκεται στα χέρια μας. Το μέλλον θα διαμορφωθεί όχι από τα γονίδια ή το πεπρωμένο αλλά από τις δικές μας αποφάσεις...

Τελικά, ο τρόπος ζωής των τροφοσυλλεκτών προγόνων μας μας δείχνει ότι οι άνθρωποι μπορούν να είναι ευτυχισμένοι χωρίς μεγάλα πλούτη, όσο είναι ελεύθεροι και ικανοί να παράγουν τα αναγκαία για τη ζωή. Ο ιεραπόστολος Μπάγκερτ αντιλήφθηκε ότι οι ινδιάνοι της Καλιφόρνιας ήταν "πάντα χαρούμενοι και γελαστοί" παρ' όλο που δεν είχαν πολυτέλειες κι ούτε είχαν διανοηθεί την ύπαρξη των εκατοντάδων καταναλωτικών αγαθών που εμείς θεωρούμε δεδομένα. Κι όμως αν κοιτάξουμε γύρω μας, μπορούμε να δούμε ότι, όσο μαζεύουμε περισσότερα αγαθά, τόσο σκληρότερα δουλεύουμε, τόσο λιγότερο ελεύθερο χρόνο διαθέτουμε και λιγότερο ευτυχισμένοι είμαστε. Εδώ υπάρχει μια αντινομία που επηρεάζει όλους μας....

Τα επιστημονικά συμπεράσματα των τελευταίων χρόνων για τους πρώτους μας προγόνους μας βοηθούν να καταλάβουμε καλύτερα τι γίνεται σήμερα. Οποτεδήποτε διατυπώνονται προτάσεις για μια καλύτερη κοινωνία, προβάλλεται συχνά το επιχείρημα ότι αυτό είναι αδύνατο εξαιτίας της "ανθρώπινης φύσης". Ετσι παραδεχόμαστε ότι εμείς οι άνθρωποι είμαστε από τη φύση μας δυσάρεστα κι αντικοινωνικά πλάσματα καθώς και εγωιστές και εγωκεντρικοί. Η ιστορία όμως των τροφοσυλλεκτών προγόνων μας, που αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, αποδεικνύει ότι δεν είναι έτσι. Αν κατά τη διάρκεια αυτών των χιλιετηρίδων οι πρώτοι μας πρόγονοι δεν ενδιαφέρονταν για το «δικό μου-δικό σου» και δεν προσπαθούσαν να ανέβουν κοινωνικά σε βάρος των άλλων, τότε δεν μπορούμε να αποδώσουμε στα γονίδια μας τον εγωισμό που βλέπουμε ολόγυρα μας σήμερα....

Η σημασία αυτού του συμπεράσματος είναι ολοφάνερη. Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει το ανθρώπινο γένος σήμερα είναι ο κίνδυνος του πολέμου. Δε χρειάζεται να πέσουμε σε απραξία λόγω του μύθου πως αναπόφευκτα θα αυτοκαταστραφούμε εξ αιτίας της πολεμόχαρης ανθρώπινης φύσης μας. Αντί να μένουμε αδρανείς μπορούμε να κάνουμε κάτι, για να περιστείλουμε τις συνθήκες που προάγουν την επιθετικότητα στις κοινωνίες μας. Κι αφού οι κοινωνίες μας είναι δικές μας δημιουργίες, μπορούμε να τις αλλάξουμε, ώστε, αντί να προάγουν την επιθετικότητα, να στηρίζουν την ειρήνη...

Σύμφωνα με το διάσημο ανθρωπολόγο Φρανς Μπόας (Franz Boas), η αιτία για ό,τι έχει συμβεί στις διάφορες φυλές δεν είναι τα γονίδια τους αλλά ο τόπος εγκατάστασής τους. Εκείνοι που είχαν επαφή με άλλους ανθρώπους κατάφεραν να ανταλλάξουν ιδέες και πληροφορίες μεταξύ τους. Ετσι μπορούσαν να ενημερώνονται για οποιεσδήποτε εξελίξεις γίνονταν στη γεωργία, στη βιοτεχνία και στις καλές τέχνες. Αντίθετα, εκείνοι που ζούσαν σε απομονωμένα μέρη δεν είχαν καθόλου επαφές και κίνητρα και επομένως παρέμειναν χωρίς μεταβολές στο πέρασμα των αιώνων. Η παραπάνω θεωρία του Boaw τεκμηριώνεται από τις ανακαλύψεις των πρώτων Ευρωπαίων εξερευνητών (15ος αι.). Οι πιο καθυστερημένες φυλές ήταν οι Αυστραλοειδείς, οι Πυγμαίοι και οι Βουσμάνοι που ζώντας στις απομονωμένες περιοχές της Αυστραλίας οι πρώτοι και της Αφρικής οι δεύτεροι βρίσκονταν ακόμα στο στάδιο του τροφοσυλλέκτη. Αντίθετα, οι πιο προηγμένοι λαοί με υψηλούς πολιτισμούς, της Κίνας, της Ινδίας και της Μέσης Ανατολής βρίσκονταν σε επαφή μεταξύ τους και σε ανταγωνισμό χιλιάδες χρόνια πριν τον ερχομό των Ευρωπαίων εξερευνητών. Ετσι δικαιολογείται γιατί ο Κικέρων έγραψε σε ένα φίλο του στην Αθήνα τον Α' π.χ. αιώνα «Μην αγοράζεις τους δούλους σου από την Βρετανία, γιατί είναι τόσο ηλίθιοι και ανεπίδεκτοι μαθήσεως που δεν ταιριάζουν στο νοικοκυριό ενός σπιτιού της Αθήνας». Οι Αγγλοι φαίνονταν ηλίθιοι στους Ρωμαίους και τους Ελληνες 2.000 πριν, γιατί εκείνη την εποχή οι μεγάλοι πολιτισμοί βρίσκονταν στη λεκάνη της Μεσογείου, ενώ οι Αγγλοι ζούσαν απομονωμένοι στο νησί τους στο Βορρά. Ετσι η «ηλιθιότητα» των Αγγλων την εποχή του Κικέρωνα δεν οφειλόταν στα γονίδια, όπως ακριβώς δεν ήταν τα γονίδια υπεύθυνα για την στασιμότητα των Αυστραλοειδών, των Πηγμαίων και των Βουσμάνων την εποχή των εξερευνήσεων ούτε και τώρα ευθύνονται για την «υπανάπτυξη» των λαών του Τρίτου Κόσμου...

Ξαναγυρίζουμε τώρα στο βασικό θέμα που αφορά τη μορφή της κοινωνίας που θέλουμε, θα πρέπει οι μηχανές να υπηρετούν τους ανθρώπους ή οι άνθρωποι τις μηχανές; Στο παρελθόν δεν υπήρξε επιλογή. Η παραγωγικότητα ήταν χαμηλή και όλα θυσιάζονταν, για να την αναπτύξουν: Σήμερα το πρόβλημα είναι η υπερπαραγωγή μάλλον παρά η υποπαραγωγή. Ετσι λοιπόν για πρώτη φορά έχουμε την πολυτέλεια να ρωτήσουμε: υπερπαραγωγή, για ποιο λόγο;

Και πάλι η λύση δεν μπορεί να δοθεί από μια χούφτα επιχειρηματίες και πολιτικούς ηγέτες. Γιατί ή συμμετέχουν στις διαδικασίες όλοι οι άνθρωποι ή αγνοούνται οι πολλοί. Αν όμως συμβαίνει συνεχώς το δεύτερο, η απαράδεκτη κατάσταση της φτώχειας μέσα στην κοινωνία της αφθονίας θα συνεχιστεί. Πάνω από 10.000 χρόνια πριν, οι τροφοσυλλέκτες προγονοί μας δούλευαν τρεις με τέσσερις ώρες την ημέρα κι είχαν όσα ήθελαν και όσα χρειάζονταν. Σήμερα εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι δεν μπορούν να βρουν εργασία και ζουν μια ζωή γεμάτη στερήσεις. Μετά από 10.000 χρόνια «προόδου», έχουμε πάρα πολλά πλούτη αλλά και μεγάλη αθλιότητα. Αυτή είναι η σκληρή αντινομία της εποχής μας, της εποχής της Υψηλής Τεχνολογίας....

Υπάρχει άραγε τρόπος να γλιτώσουμε από αυτή την καταναλωτική κοινωνία; Οι μεταρρυθμιστές θέλουν νόμους που θα μειώσουν την εβδομάδα εργασίας από 40 σε 32 ώρες. Αυτό θα δώσει θερινές διακοπές μεγαλύτερης διάρκειας. Οσο όμως κρατάει αυτό το πάθος για καταναλωτικά αγαθά, οι εργάτες θα αγνοούν το νόμο και θα αναλαμβάνουν συμπληρωματικές δουλειές. Ετσι οι ψυχολόγοι, οι κοινωνιολόγοι και φιλόσοφοι γράφουν βιβλία παροτρύνοντας τους αναγνώστες τους να εστερνιστούν νέες αξίες. Προτείνουν ένα καινούργιο τρόπο ζωής που είναι φαινομενικά απλός μα στην πραγματικότητα πολύ αποτελεσματικός. Να φοράτε τα ρούχα σας έως ότου παλιώσουν. Να χρησιμοποιείτε το παλιό σας αυτοκίνητο, όσο σας πάει. Μην αγοράζετε τίποτε, παρά μόνο όταν είναι απόλυτα αναγκαίο. Ελευθερωθείτε από το σύστημα των δόσεων. Αγνοείστε τις μανίες της μόδας που απαιτούν κοντές ή μακριές φούστες για τις γυναίκες ή τις φαρδιές
ή τις στενές γραβάτες για τους άνδρες. Κλείστε την τηλεόραση σας και διαθέστε περισσότερο χρόνο για τους φίλους σας. Να διαβάζεται για προσωπική σας απόλαυση και για να ενημερώνεσθε στον τομέα που σας αφορά.

Βγείτε έξω με φίλους που χαίρεστε την παρέα τους και όχι με ανθρώπους που είναι «χρήσιμοι» για τις δουλειές σας.

Με λίγα λόγια ο σκοπός της ζωής πρέπει να είναι όχι να αποκτήσουμε περισσότερα αγαθά, αλλά να νοιώθουμε ότι υπάρχουμε σαν άνθρωποι...

Ενας ανθρωπολόγος μελετώντας τους ιθαγενείς της Αυστραλίας έγραψε: «Ανταμείψτε κάποιον με ένα πουκάμισο για τη δουλειά του, και το πιο πιθανό είναι να το φοράει ένας φίλος του την άλλη μέρα». Ενας ανθρωπολόγος που έζησε με τους Αμερικανούς ινδιάνους τον 19ο αιώνα είπε: «Δεν ήταν δυνατό να υπάρξει πείνα και στέρηση στο ένα άκρο ενός Ινδιάνικου χωριού και αφθονία κάπου αλλού στο ίδιο χωριό». Ενας απόγονος αυτών των Αμερικανών Ινδιάνων έγραψε πρόσφατα για τις παιδικές του αναμνήσεις τα εξής: «Πηγαίνοντας πίσω, όσο μπορώ να θυμηθώ, στην παιδική μου ηλικία, στην Ινδιάνικη κοινωνία... όλοι είμαστε κάπως ίσοι. Υπήρχε μόνο μία τάξη. Κανένας δεν ενδιαφερόταν να γίνει ανώτερος από τον άλλο. Ενα από τα σημαντικότερα πράγματα ήταν η σχέση που είχαμε με τις οικογένειες μας. Δεν ζούσαμε πάντα στα σπίτια μας. Ζούσαμε όπου τύχαινε να βρεθούμε την ιδιαίτερη ώρα που σκοτείνιαζε. Αν βρισκόσουν δύο ή τρία μίλια μακριά από το σπίτι σου, τότε εκεί μπορούσες να κοιμηθείς. Οι άνθρωποι σε τάιζαν, ακόμα και αν δεν σε γνώριζαν. Περνούσαμε το βράδυ, ίσως με ένα ηλικιωμένο ζευγάρι, και μας έλεγαν ιστορίες...

Τελειώνοντας θα υπενθυμίσουμε τον παλιό μύθο για τη χήνα που γεννούσε τα χρυσά αυγά. Κάθε μέρα η χήνα γεννούσε ένα αυγό, αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό για τον άπληστο αφέντη της. Ετσι λοιπόν εκείνος έσφαξε τη χήνα, για να πάρει το θησαυρό που περίμενε να βρει μέσα της. Φυσικά, δε βρήκε τίποτε, αλλά δεν μπορούσε να την επαναφέρει στη ζωή.

Σήμερα η ίδια απληστία μας οδηγεί να κάνουμε στη Μητέρα γη ό,τι έκαμε ο άπληστος άνθρωπος του παραμυθιού. Δεν χρειάζεται λοιπόν να ενεργούμε με αυτό τον ανόητο και κοντόφθαλμο τρόπο. Αν χρησιμοποιήσουμε την τεχνολογία μας έξυπνα, θα μπορέσουμε να κάνουμε τον πλανήτη μας γη της επαγγελίας. Αντίθετα, εμείς σήμερα κάνουμε τον πλανήτη μας ολοένα πιο γκρίζο και θλιμμένο. Τα πουλιά βέβαια λερώνουν τις φωλιές τους, γιατί δεν ξέρουν να κάνουν τίποτε άλλο. Εμείς όμως έχουμε τις γνώσεις και γι' αυτό δεν επιτρέπεται να συνεχίζουμε να ενεργούμε σαν τα πουλιά...