Ηθική και Θεολογία των σύγχρονων μέσων και υλικών του κ. Ιωσήφ Ροηλίδη^*

Ενα από τα πολλά δεινά, που προκάλεσε η οικοδομική τερατογένεση στο δεύτερο ήμισυ του εικοστού αιώνα στην Ελλάδα, είναι ότι διαστρέβλωσε ουσιαστικά το αισθητικό κριτήριο του κόσμου, διέχυσε μια νοοτροπία προχειρότητας, ωμού ωφελισμού, φτήνειας και ασχήμιας, τουλάχιστον όσον αφορά τις κατασκευές. Καταντά δε ουτοπική η προσπάθεια να πείσεις ενδιαφερόμενα άτομα ή ομάδες τι σημαίνει σωστή κατασκευή ή ανακατασκευή, αφού η περιρρέουσα ατμόσφαιρα τους έχει κατακλύσει και διαποτίσει με εικόνες και έχει δημιουργήσει αντιλήψεις που πόρρω απέχουν από εκείνο που είναι ορθό και ωραίο, σύμφωνα και με την επιστήμη και με την εμπειρία.

Επειδή δε ένα και μόνο υλικό μονοπώλησε, κατά απόλυτο, θα έλεγα, τρόπο τις κατασκευές της περασμένης σαρανταετίας, το οπλισμένο σκυρόδεμα, το beton armee ή απλώς «μπετόν», έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι πρόκειται για μοναδικό υλικό, με τέλειες ιδιότητες, κατάλληλο για κάθε κατασκευή, καινούργια ή παλιά. Ο Νεοέλληνας έφθασε στο σημείο να το θεωρεί συνώνυμο της στερεότητας, της αντοχής, της σταθερότητας, της «μοντέρνας» μορφής, της εξέλιξης, της «ανάπτυξης». Θα αναδεικνύονταν όντως αυτά τα έξοχα προτερήματά του αν είχε γίνει μετρημένη, σοφή και επιστημονική χρήση του. Η πραγματικότητα όμως καθημερινά αποδεικνύει την έλλειψη όλων αυτών των ιδιοτήτων στις περιπτώσεις που η χρήση του υπήρξε πληθωρική, και υπηρέτησε μόνο τους οικονομικούς όρους. Η τυφλή λατρεία του μπετόν υπήρξε μοιραία από κάθε άποψη. Η απαρίθμηση των αποτελεσμάτων της θα χρειαζόταν πολλές σελίδες.

Θα παρατηρήσατε ασφαλώς ότι ως τώρα δεν αναφέρθηκα ιδιαίτερα σε εκκλησιαστικά κτίρια, ή κτίρια της «ιεράς αρχιτεκτονικής». Θα αποφύγω φυσικά να αναφερθώ στα σύγχρονα. Θα ήθελα, πάντως, στο σημείο αυτό να σημειώσω πως τα τελευταία σαράντα χρόνια, η «εν Ελλάδι Ορθόδοξη εκκλησία, στοιχούσα ταις εθνικαίς παραδόσεσι» επεδόθη κι αυτή, κατά το μέτρο των δυνατοτήτων της, στο εθνικό εργολαβικό σπορ της αντιπαροχής, «προς αξιοποίηση της περιουσίας της». Δυστυχώς, όχι μόνο δεν αντιστάθηκε, ως όφειλε εκ της θεολογίας της, στην καταστροφή του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, που επιτελούνταν μεθοδικά στην πατρίδα μας, αλλά εν πολλοίς συσχηματίστηκε με τα σχήματα «ανάπτυξης» του ελλαδικού κόσμου, και με πρόφαση τις πρακτικές ανάγκες και τον «εκσυγχρονισμό», συμπεριφέρθηκε πολλές φορές εξίσου βάρβαρα απέναντι στο περιβάλλον. Και εδώ οι εξαιρέσεις είναι ελάχιστες. Και όμως θα μπορούσε ν' αντισταθεί στον εκβαρβαρισμό, αν συνειδητοποιούσε το γεγονός πως αινεί έναν Κύριο που είναι «ο ωραίος κάλλει», και ότι στο τέλος της Λειτουργίας εύχεται υπέρ των «αγαπώντων την ευπρέπειαν του Οίκου» Του.

Υπάρχει, λοιπόν, μια ηθική των υλικών ή της τεχνολογίας των κατασκευών;

Οι περισσότεροι θα έλεγαν όχι, αφού τα υλικά θεωρούνται άψυχα πράγματα και η τεχνολογία κάτι το αυστηρά ουδέτερο και άχρωμο. Η αληθινή όμως απάντηση εξαρτάται από τον τρόπο που βλέπει κανείς τον κόσμο. Από το ποιόν των φίλτρων, μέσα από τα οποία το φως του κόσμου εισέρχεται στα μάτια του. Επί αιώνες οι άνθρωποι, χρησιμοποιώντας μια συσσωρευμένη εμπειρία, απαλλαγμένη από αυτό που αποκαλούμε σήμερα επιστημονική ρασιοναλιστική γνώση, κατασκεύαζαν κτίρια, μικρά ή μεγάλα, πολλά από τα οποία νίκησαν τον χρόνο. Η σοφή χρήση των υλικών και των μεθόδων, συνδυασμένη με μια μυστική, θα έλεγα, αίσθηση της γης και του κόσμου, δημιούργησε τα έργα που εμείς σήμερα θαυμάζουμε. Μετά την Αναγέννηση, τη Βιομηχανική επανάσταση, και, κυρίως μετά τις αρχές του αιώνα μας, όλα αυτά ανατράπηκαν άρδην. Το μοντέρνο κίνημα απαίτησε να προηγηθεί η επιστημονική γνώση της εμπειρίας. Έτσι η παράδοση χάθηκε σιγά-σιγά από τον κόσμο μας και υποκαταστάθηκε από την επιστημονική γνώση. Αυτό συνέβη και στον τόπο μας. Χάθηκε κατά μέγα μέρος η παράδοση αλλά, δυστυχώς, δεν υποκαταστάθηκε από την επιστημονική γνώση. Αυτή απωθήθηκε στο περιθώριο από άλλες τάσεις, πολιτιστικές, κοινωνικές, οικονομικές, ιστορικές κ.λ.π. (...).

Κάθε παλιό κτίριο έχει τη δική του προσωπικότητα που είναι μίγμα πολλών στοιχείων. Πάνω του είναι αποτυπωμένη η ζωή που πέρασε^ οι άνθρωποι που το χρησιμοποίησαν^ ο αρχιμάστορας και οι μαστόροι που το έκτισαν^ τα υλικά και οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν. Ακόμη παραπέρα: οι βοριάδες που το κτύπησαν, οι βροχές που το πότισαν, οι γειτόνοι που το χάρηκαν ή τα στοιχειά που το κατοίκησαν, όταν ρήμαξε. Το γεγονός ότι στέκεται ακόμη όρθιο ή μισοόρθιο σημαίνει πως περιέχει μέσα του όλη την ενέργεια που χρειάστηκε για να ορθωθεί. Αν το κατεδαφίσουμε, η ενέργεια αυτή θα διαφύγει ως θερμότητα στο σύμπαν, αυξάνοντας έτσι την εντροπία του, βάσει του δευτέρου θερμοδυναμικού αξιώματος. Και η οριακή αύξηση της εντροπίας του σύμπαντος θα επιφέρει τον θάνατό του. Κάθε φορά, λοιπόν, που κατεδαφίζουμε ένα παλιό κτίριο, συνεργούμε στον θάνατο του σύμπαντος, και δεν έχει καμιά σημασία αν προκαλεί γέλιο η σκέψη ότι η δική μας ενέργεια δεν αποτελεί παρά ένα μηδαμινό πολλοστημόριο εκείνης που θα το καταστρέψει.

Διέπει συνεπώς μια ηθική τις αναστηλώσεις και τις ρυθμίζουν κάποιες αρχές. Χρειάζεται να τις σεβαστούμε, αν πράγματι σεβόμαστε το κτίριο, που προσπαθούμε να ανακαινίσουμε, και εκείνα για τα οποία αξίζει να διατηρηθεί.

Μερικές, λοιπόν, από αυτές τις αρχές, που έχουν άμεσα πρακτικά αποτελέσματα, είναι οι εξής:

α) Πριν από κάθε επέμβαση πρέπει να τεκμηριωθεί πλήρως η κατάσταση του ιστορικού κτιρίου, και να καθορισθούν όλες οι μέθοδοι και τα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν κατά τη διάρκεια των εργασιών.

β) Δεν πρέπει να καταστραφούν, να παραποιηθούν ή να απομακρυνθούν οι ιστορικές μαρτυρίες και ενδείξεις που παρέχει το κτίριο.

γ) Η επέμβαση πρέπει να είναι η μικρότερη δυνατή, ν' αντιμετωπίζει με σεβασμό όλα τα υλικά και τα τμήματα που μπορούν να διατηρηθούν, και ν' αντικαθιστά με φειδώ τα κατεστραμμένα.

δ) Οποιαδήποτε επέμβαση οφείλει να εκπορεύεται από συνεχή σεβασμό προς την αισθητική, ιστορική και υλική αρτιότητα και ενότητα του πολιτιστικού αγαθού.

Πέρα όμως απ' όλα αυτά, ο αναστηλωτής πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να είναι άνθρωπος βαθιάς σοφίας και αγάπης για τον κόσμο του Θεού. Είναι αναγκαίο να διαθέτει εφευρετική φαντασία, χειρωνακτική επιδεξιότητα και μεγάλη γνώση των σύγχρονων μεθόδων και υλικών^ να κατανοεί απολύτως τι αποτελεί υπέρβαση ή υπερβολή στην αναστηλωτική προσπάθεια. Το τελευταίο είναι, καθώς πιστεύω, το σπουδαιότερο κριτήριο: η διάκριση δηλαδή του μείζονος και του ελάσσονος στην διατήρηση ενός ιστορικού κτιρίου. Όταν, π.χ., έχει τσιμεντωθεί ένα ιστορικό κτίριο και εσύ προσπαθείς να βρεις μεντεσέδες, ίδιους ακριβώς με εκείνους που χρησιμοποιήθηκαν την εποχή της κατασκευής μιας συγκεκριμένης πόρτας του, τότε έχει απόλυτη εφαρμογή το ρηθέν «διϋλίζοντες τον κώνωπα και καταπίνοντας την κάμηλον» (...).

Σοβαρότατο πρόβλημα αποτελεί η εκλογή του ανθρώπου που θ' αναλάβει την αναστήλωση. Η συνηθισμένη λύση είναι, όταν πρόκειται για κάποιο από τα ελάσσονος σημασίας ιστορικά κτίρια, να καλείται ως ειδικός ο εργολάβος της γειτονιάς, που γνωρίζει έναν και μόνο τρόπο θεραπείας, το τσιμέντωμα. Στις περιπτώσεις αυτές, οι περίοικοι του κτιρίου - και όταν πρόκειται για ναό, το εκκλησιαστικό συμβούλιο - αναλαμβάνουν επίσης ρόλο ειδικού και επιβεβαιώνουν, κατά κανόνα, την «επιστημονική άποψη» του εργολάβου, ότι δηλαδή «το μπετόν αντέχει». Είναι η κρατούσα άποψη στην Ελλάδα, όπως άλλωστε με πονηρό ανθρωπισμό ήταν διατυπωμένη σε επιγραφή, που πρόσφατα είδα, κολλημένη σε πόρτα τεράστιου φορτηγού, που διέσχιζε δρόμο του αγίου Όρους: «το τσιμέντο κτίζει ό,τι ο άνθρωπος ορίζει» πάρτε το όπως νομίζετε.

* Ο κ. Ιωσήφ Ροηλίδης είναι αρχιτέκτονας και διδάκτωρ Θεολογίας. Το κείμενο που δημοσιεύουμε είναι απόσπασμα από εισήγησή του σε επιστημονικό συνέδριο.

«  Προηγούμενo άρθρo	Επόμενo άρθρo  »