Διαχείριση δασών της Εύβοιας για παραγωγή ρητίνης και προστασία αυτών

1. Εισαγωγή
Ένα από τα κλασικά αποφθέγματα, πάνω στο οποίο θα στηρίξω την εισήγηση μου για το πώς πρέπει να χρησιμοποιούνται τα δάση της Εύβοιας, είναι αυτό που είπε ο μεγάλος φυσιοδίφης Λαμάρκ " Η χρήση ισχυροποιεί και η αχρηστία εξαφανίζει". Δεν πρόκειται για απλό σύνθημα. Από όση έρευνα έχω κάνει μέχρι σήμερα, όχι μόνο στα πευκοδάση που ρητινεύονται αλλά γενικότερα στα δάση, σε επιβεβαίωση του έχω καταλήξει. Η προστασία είναι ευρύτερη, βέβαια, γιατί εκτός από την αχρηστία και η κατάχρηση εξαφανίζει. Μόνο που αυτό το τελευταίο είναι τόσο αυτονόητο, ώστε δεν χρειάζεται κανένας Λαμάρκ, να μας διεγείρει τη λογική για να το κατανοήσουμε. Εκείνο, λοιπόν, που χρειάζεται το δάσος δεν είναι ούτε υπό-χρηση ούτε κατά-χρηση. Απλά, χρειάζεται "λογική χρήση", η οποία στην γλώσσα της Δασολογίας λέγεται "αειφορική χρήση". Είναι ακριβώς η ίδια αρχή, που κατοχυρώθηκε μόλις προ μηνός στην τροποποίηση του άρθρου 24, παράγραφος 1, του Ελληνικού Συντάγματος: "Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός. Για τη διαφύλαξη του το κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας".

Η ειδικότητα της Υλοχρηστικής (=της χρήσης της ύλης= της χρήσης του δάσους), που διακονώ, έχει αυτονόητα ως κεντρικό της πρόβλημα την αποφυγή της υπόχρησης και της κατάχρησης του δάσους κατά τη συγκομιδή δασικών προϊόντων. Έχει, δηλαδή, κορυφαία ευθύνη να αξιώσει εφαρμογή συνθηκών διαχείρισης, που εγγυώνται την αρχή της αειφορίας. Στα πλαίσια της υποχρέωσης της αυτής, τονίζει το εξής απλό: Ούτε υπόχρηση, ούτε κατάχρηση, ούτε διαταραχή της αειφορίας υπάρχει, όταν ο άνθρωπος παίρνει συστηματικά κάθε χρόνο από το δάσος το μερίδιο των προϊόντων που του ανήκει. Το μερίδιο αυτό είναι ένα ποσοστό % κατά μέσον όρο, από όσα κάθε χρόνο το δάσος παράγει. Το υπόλοιπο ποσοστό % ανήκει στους πάσης φύσεως άλλους χρήστες, που ζουν στο ίδιο οικοσύστημα (μικρά και μεγάλα ζώα, πουλιά, έντομα, πυρκαγιές ισορροπίας, κλπ), των οποίων η παρουσία στο δάσος είναι αναγκαία εν ονόματι της αειφορίας (και εν ονόματι του Συντάγματος). Αυτό ακριβώς το ζήτημα θα σας αναπτύξω για τα δάση Χαλεπίου πεύκης της Βόρειας Εύβοιας, μέσα από την προβολή συμπερασμάτων από σχετικές εργασίες μου. Μερικοί κρίσιμοι τίτλοι των εργασιών μου αυτών καταχωρούνται στη Βιβλιογραφία. Εδώ παραθέτω μόνο - σαν μνημόνιο - τα κορυφαία σημεία τους. Δύο εργασίες όμως ταιριάζουν περισσότερο στο θέμα της σημερινής μου εισήγησης. Αυτός ακριβώς είναι ο λόγος, που θα τις βρείτε στο Φάκελο σας σε πλήρες αντίγραφο, και που σ' αυτές κυρίως θα εστιάσω την ομιλία μου. Παράλληλα, θα σας παρουσιάσω την τρέχουσα ερευνητική δραστηριότητα στο ίδιο θέμα, όπως γίνεται στο ΕΘΙΑΓΕ και ιδιαίτερα στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών της θεσσαλονίκης, όπου εργάζομαι, καθώς και τις εκκρεμείς προς τη Διοίκηση προτάσεις μας για την παραγωγή ερευνητικού-αναπτυξιακού έργου στα δάση Χαλεπίου πεύκης.

2. Ερευνητικό έργο που έχει γίνει
2.1. Το πρόβλημα της συγκομιδής ζύλου στα ρητινοόαση Ελλάδας (Παπαγιαννόπουλοα 1987). Είναι μία από τις σπουδαιότερες εργασίες μου. Παρουσιάστηκε σε συνέδριο της Ελληνικής Δασολογικής Εταιρείας, που έγινε στη Χαλκίδα πριν από 14 χρόνια, με θέμα "Δάση Χαλεπίου και Τραχείας πεύκης". Δεν αναφέρεται αποκλειστικά στην Εύβοια, αφορά όμως και την Εύβοια. Λόγω της σοβαρότητας της, μάλιστα, παρουσιάστηκε με παραλλαγές και σε τέσσερα διεθνή συνέδρια - στην Ιταλία, στην Ελλάδα, στην Κίνα και στην Ισπανία - (Papajannopoulos 1988, 1989, 1995, 1998α). Κύριος στόχος της ήταν να επισημάνει, ότι:

• Δεν πρέπει να μας διαφεύγει, ότι, εκτός από τη ρητίνη, βασικά προϊόντα των ρητινευομένων δασών χαλεπίου πεύκης είναι και το ξύλο και το μέλι.
• Η συνεκτίμηση της αξίας όλων των δυνατών προϊόντων αναγορεύει τα δάση χαλεπίου σαν τα πολυτιμότερα δάση πολλαπλής χρήσης της χώρας.
• Η συγκομιδή ξύλου είναι υποχρεωτική από τη φύση και, αν σταματήσουμε να υλοτομούμε τα δάση αυτά, η φύση αντιδρά με διάφορες βλαπτικές για τον άνθρωπο παρενέργειες.

Ανέφερα χαρακτηριστικά 4 παρενέργειες. Αυτές είναι:

• Δεν αναπληρώνονται τα απορρητινευμένα δέντρα και συνεπώς μειώνεται συνεχώς ο αριθμός των κατάλληλων για ρητίνευση δέντρων. Έτσι, μειώνεται συν τω χρόνω και το ημερομίσθιο του ρητινεργάτη και η ρητινοπαραγωγή της χώρας.
• Σιγά-σιγά το ξύλο των απορρητινευμένων δέντρων σαπίζει και χάνεται.
• Γίνεται αδύνατη ή πολύ δύσκολη η προσπέλαση του δάσους από ρητινεργάτες, πυροσβέστες, τουρίστες, κυνηγούς κλπ.
• Το δάσος γίνεται ευάλωτο στις πυρκαγιές. Το ξύλο, που οφείλει να υλοτομηθεί και τελικά δεν υλοτομείται, η φύση το καταστρέφει συνήθως με πυρκαγιές.

Ως τρόπους λύσης του προβλήματος ανέφερα τους εξής:

• Υλοτομίες πρέπει να αφαιρούν κάθε χρόνο από το δάσος ένα κατά μέσον όρο σταθερό ποσοστό της τρέχουσας αύξησης. Το ποσοστό αυτό στην περίπτωση των δασών της Βόρειας Εύβοιας είναι περίπου 60%, με βάση τα κλιματικά δεδομένα των Μετεωρολογικών Σταθμών Χαλκίδας και Αγριοβότανου (Παπαγιαννόπουλος 1990α, 19995, 2000γ, Papajannopoulos 1991α, 1998β, 1999γ, Papajannopoulos and Meliadis 2001 β).
• Συγκέντρωση των υλοτομιών σε λίγες κατά το δυνατόν συστάδες, για μείωση του κόστους διαχείρισης. Στην περίπτωση των δασών της Βόρειας Εύβοιας μπορεί να αφαιρείται μέχρι και το 70% του ξυλαποθέματος της υλοτομούμενης συστάδας (Παπαγιαννόπουλος 2000γ, Papajannopoulos and Meliadis 2001). Το παρακρατούμενο υπόλοιπο είναι σκόπιμο να πειθαρχεί σε πυρασφαλιστικού τύπου παρακράτηση κατ' άτομο.
• Υλοτομίες με χρήση πυκνού δικτύου τρακτεροδρόμων και σύρση των κορμών μετά από ημιαποκλάδωσή τους για πλήγωση του εδάφους και καλή αναγέννηση.
• Εφαρμογή χρόνου περιφοράς των υλοτομιών 5- 7 χρόνια.
• Ειδική εκπαίδευση των δασολόγων στη "Σύνταξη διαχειριστικών μελετών ρητινευομένων δασών".
• Το μέσο ανά εκτάριο ξυλαπόθεμα των δασών Χαλεπίου δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 60 κ.μ., αλλά ούτε και να είναι μικρότερο από 50 κ.μ.
• Να πεισθούν οι ρητινεργάτες, ότι η παραμονή ανυλοτόμητων των απορρητινευμένων δέντρων στο δάσος ποτέ δεν πετυχαίνει επούλωση των πληγών για επαναρητίνευση τους.
• Οι ίδιοι οι ρητινεργάτες να προσημαίνουν ή να υποδεικνύουν τα άχρηστα για τη ρητίνευση δέντρα.
• Να μάθουν οι ρητινεργάτες την υλοτομική τέχνη μέσω ειδικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Τους συμφέρει να έχουν εισόδημα και από υλοτομίες.
• Να πεισθούν οι μελισσοκόμοι, ότι τους συμφέρει να υλοτομείται κανονικά το δάσος και να προστατεύεται, παρά ανεξέλεγκτα να καίγεται.
• Να προωθηθεί η χρησιμοποίηση του δαδοποιημένου κορμόξυλου των απορρητινευμένων δέντρων σε νέες χρήσεις.
• Να επιτραπεί η ελεύθερη καυσοξύλευση στα δημόσια δάση.
• Να γίνει χρηματοδότηση των υλοτομιών Χαλεπίου από το ΚΤΓΚ και Δασών ως Κρατική Εκμετάλλευση Δασών (ΚΕΔ). Συμφέρει για τους εξής λόγους:

Έρευνα επ' αυτού έχει δείξει, ότι λιγότερο κοστίζουν στο Δημόσιο οι κανονικές υλοτομίες από τις έκτακτες υλοτομίες (συνήθως μετά από πυρκαγιές). Π.χ., το Δασαρχείο Κασσάνδρας δαπάνησε το 1999 ποσό 450 εκατομμυρίων δρχ για την υλοτομία καμμένου δάσους 5 χιλιάδων στρεμμάτων. Το ποσό αυτό ισοδυναμεί με τη χρηματοδότηση των υλοτομιών μιας ολόκληρης δεκαετίας κανονικής διαχείρισης για όλο το δάσος της Κασσάνδρας (Παπαγιαννόπουλος 1999α, 1999β). Εκτιμάται, ότι το παράδειγμα της Κασσάνδρας είναι κοινός τόπος για όλα τα δασαρχεία, που διαχειρίζονται δάση χαλεπίου πεύκης. Είναι μελετημένο ζήτημα με πανελλήνια δεδομένα, ότι η μη αειφορική συγκομιδή του λήμματος είναι πρόξενος ευρύτατων καταστροφών του περιβάλλοντος (Papajannopoulos 2001α).

Εάν τυχόν η χρηματοδότηση μέσω της ΚΕΔ παρουσιάζει δυσκολίες, να προωθηθούν υλοτομίες με μίσθωση, αλλά με ελαττωμένο μίσθωμα ή ακόμη και χωρίς καταβολή μισθώματος, με επίκληση από κοινού της Συνταγματικής διάταξης περί αειφορίας και του άρθρου 168, παράγραφος 4 του Ν.Δ. 86/1969 Περί Δασικού Κωδικός. Εκτιμώ, ότι χρειάζεται και μπορεί να δραστηριοποιηθεί αμέσως αυτός ο τρόπος υλοτομιών από τα δασαρχεία που έχουν δάση χαλεπίου, όπως είναι αυτά της Εύβοιας. Η παραπάνω διάταξη έχει ως εξής:

Η διάνοιξη αντιπυρικών λωρίδων, η φρυγάνευσις, θάμνευσις και εκπρέμνωσις του εξ αειφύλλων πλατύφυλλων υπωρόφου διφυών δασών, ως και αι καλλιεργητικαί αραιωτικαί υλοτομίαι των δασοσυστάδων δύνανται να επιτραπούν εις δάση δημόσια ή un υπό του Υπουργού Γεωργίας, κατόπιν γνώμης του αρμοδίου δασάρχου, περιφερειακού διευθυντού δασών και του Τεχνικού Συμβουλίου Δασών, επί μειωμένω μισθώματι ή φορώ ή και ατελώς, εφ9 όσον άλλως είναι οικονομικώς ασύμφοροι.

• Να ενταχθεί το συγκομιστικό πρόβλημα των ρητινοδασών στα περιφερειακά αναπτυξιακά προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
• Να διευκολυνθεί έκθυμα η πραγματοποίηση υλοτομιών στα μη δημόσια δάση χαλεπίου.
• Να διευκολυνθεί η αφαίρεση βιομάζας με άλλες χρήσεις εκεί που είναι δύσκολη η πραγματοποίηση των οφειλόμενων υλοτομιών.

2.2. Ρητίνευση: Γιατί είναι αναγκαία παραγωγική διαδικασία στην Ελληνική δασοπονία (Παπαγιαννόπουλος 1999).

Η εργασία αυτή παρουσιάστηκε σε τοπικό συνέδριο του ΓΕΩΤΕΕ, που έγινε προ διετίας στη Μάνδρα της Αττικής με θέμα "Συμβολή της ρητίνευσης στη Διαχείριση-Προστασία των πευκοδασών της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας". Ούτε η εργασία αυτή αναφέρεται αποκλειστικά την Εύβοια, αφορά όμως και την Εύβοια.

Ενώ στην προηγούμενη εργασία κύριος στόχος ήταν να παρουσιαστούν οι λόγοι, που επιβάλλουν την πραγματοποίηση υλοτομιών στα ρητινευόμενα δάση, σ' αυτήν εδώ κύριος στόχος είναι: να παρουσιαστούν οι λόγοι, που επιβάλλουν τη διατήρηση της ρητίνευσης στα δάση χαλεπίου της Ελλάδας, καθώς και οι διαδικασίες μέσα από τις οποίες μπορεί αυτό να επιτευχθεί. Τα ακόλουθα σημεία αυτής της εργασίας είναι άξια ανάπτυξης:

1. Είναι παραγωγική διαδικασία, που ασκείται συνεχώς και αδιαλείπτως στην Ελλάδα επί δυόμισυ χιλιάδες χρόνια, θα ήταν πολιτιστική ασέβεια να σβήσει επί των ημερών μας.

2. Η διεθνής κοινωνία αξιώνει σήμερα αειφορική διαχείριση και πολλαπλή χρήση στα δάση. Τυχόν κατάργηση της ρητίνευσης ανατρέπει αυτές τις δύο αρχές.

3. Η ρητίνευση προσφέρει ανταγωνιστική απασχόληση ακόμη και στις περιοχές μεγάλων ευκαιριών απασχόλησης (π.χ. επιβιώνει όχι μόνο σε αγροτικές αλλά ακόμη και σε τουριστικές και βιομηχανικές περιοχές).

4. Η ρητίνη δεν είναι πλεονασματικό προϊόν (δεν πηγαίνει σε χωματερές για εξασφάλιση επιδοτήσεων, όπως συμβαίνει με πολλά άλλα αγροτικά προϊόντα...), αλλά διοχετεύεται στο σύνολο της στην Ελληνική βιομηχανία και εμποδίζει την εκροή συναλλάγματος.

5. Οι τάσεις της διεθνούς αγοράς δείχνουν, ότι η ρητίνευση επανέρχεται στην Ευρώπη. Οι παραμεσόγειοι Ευρωπαίοι ετοιμάζονται. Τυχόν δική μας αδιαφορία θα ήταν τουλάχιστον ιστορική ασυνέπεια (η Ελλάδα υπήρξε 5η μεγαλοπαραγωγός ρητίνης στον Κόσμο περί τα μέσα του αιώνα που μόλις έφυγε).

6. Εάν τυχόν μηδενιστεί σήμερα η ρητίνευση, θα είναι δυσκολότατο να επανασυσταθεί, γιατί δεν είναι εύκολο το επάγγελμα του ρητινεργάτη.

7. Είναι αποδειγμένο και γενικότερα αποδεκτό στην Ελλάδα και το Εξωτερικό, ότι η ρητίνευση είναι σοβαρότατος προληπτικός παράγοντας δασικών πυρκαγιών.

8. Η ρητίνευση παράγει χωρίς να επιβαρύνει καθόλου το περιβάλλον με λιπάσματα, φυτοφάρμακα και καυσαέρια. Είναι απόλυτο παράδειγμα οικολογικής γεωργίας.

9. Για τη συντήρηση και βαθμιαία ανάκαμψη της ρητίνευσης χρειάζονται τα εξής:

• Επείγουσα ενίσχυση της, με τους ίδιους ακριβώς - ή παρόμοιους - όρους που ενισχύεται κάθε φορά το σκληρό σιτάρι στη γεωργία.
• Επείγουσα εκπαίδευση των ρητινεργατών στην υλοτομική τέχνη (το Γ' Κ.Π.Σ. της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι καλή ευκαιρία).
• Βελτίωση των εργαλείων της ρητίνευσης με συνεχή και επαρκή χρηματοδότηση της έρευνας.
• Βελτίωση της δομής των δασών της χαλεπίου πεύκης, με εφαρμογή σ' αυτά Ειδικών Προδιαγραφών Διαχείρισης, που θα έχουν ως κύριο προϊόν τη ρητίνη και ως δευτερεύον το ξύλο (σήμερα ισχύει το αντίστροφο).

3. Ερευνητικό έργο που γίνεται
Η παραγωγή ρητίνης και η προστασία των δασών της Εύβοιας στο τοέγον αναπτυξιακό πρόγραμμα TWIG.

Το πρόγραμμα TWIG είναι από τους συνδιοργανωτές της σημερινής Ημερίδας. Στόχος του είναι η βελτίωση της δασοπονίας των δασών χαλεπίου πεύκης της Εύβοιας, για παραγωγή κυρίως ξύλου και ρητίνης. Το Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘΙΑΓΕ) δουλεύει με δύο ομάδες στα πλαίσια αυτά.

• Η μία είναι του Ινστιτούτου Δασικών Ερευνών της Αθήνας και στοχεύει στην ανάπτυξη Ειδικών Προδιαγραφών Διαχείρισης Ρητινευομένων Δασών.
• Η δεύτερη είναι του Ινστιτούτου Δασικών Ερευνών της θεσσαλονίκης και στοχεύει να απαντήσει με έρευνα στα παρακάτω θέματα:

Έρευνα 1η
Τίτλος: Φαινοτυπική επιλογή άριστων δέντρων πολλαπλής χρήσης χαλεπίου πεύκης για ρητινοπαραγωγή, ξυλοπαραγωγή (οικοδομική και ναυπηγική) και μελιτοπαραγωγή.

Έρευνα 2η
Τίτλος: Δοκιμή νέων ερεθιστικών ουσιών της ρητινεύσεως και τελειοποίηση τους.

Έρευνα 3η
Τίτλος: Αξιοποίηση ξύλου απορρητινευμένων δέντρων για παραγωγή πασσάλων προς χρήση σε υπαίθριες και θερμοκηπιακές αγροτικές καλλιέργειες (ντομάτας, αμπέλου κλπ).

Έρευνα 4η
Τίτλος: Έλεγχος συνθηκών ταχύτερης ωριμότητας των δασών για ρητινοπαραγωγή, μέσω καλλιέργειας νεαρών συστάδων.

4. Ερευνητικό-Αναπτυξιακό έργο που έχει προταθεί να γίνει
Πρόκειται για δύο προτάσεις προς τη Διοίκηση, που έχουν υποβληθεί πριν από ενάμισυ χρόνο και συναρτώνται άμεσα με όσα ακούσατε από μένα σήμερα. Είναι οι εξής:

• Πιλοτικό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Ρητινεργατών στην Υλοτομική τέχνη (Παπαγιαννόπουλος 1999α).
• Πιλοτικό Πρόγραμμα Υλοχρηστικής Αναβάθμισης των Δάσων Χαλεπίου πεύκης (Παπαγιαννόπουλος 1999β).

Η απάντηση της Διοίκησης και στις δύο προτάσεις εκκρεμεί ακόμη. Αγνωστο για ποιο λόγο. Για την ευρύτερη κατανόηση της αναγκαιότητας τους, παραθέτω το πλήρες κείμενο της δεύτερης πρότασης ως συνοδό της παρούσας εισήγησης για να περάσει στα Πρακτικά της Ημερίδας. Η πρόταση εμφανίζεται να έχει ως πεδίο εφαρμογής το Νομό Χαλκιδικής και όχι το Νομό Εύβοιας, αλλά με μικρή τροποποίηση μπορεί να υλοποιηθεί και στην Εύβοια, εάν οι Δασικές Υπηρεσίες του Νομού το υιοθετήσουν. Το Ινστιτούτο μας είναι πρόθυμο να τις στηρίξει σε μια τέτοια προσπάθεια.

Παπαγιανόπουλος Αντώνιος
Δασολόγος Δρ., Ερευνητής ΕΘΙΑΓΕ