Οι κάτοικοι της περιοχής ονομάζουν «Καστρί» όλο το λόφο. Αρκετοί σήμερα αγνοούν ότι στην κορυφή του λόφου υπάρχουν τα ερείπια ενός βυζαντινού κάστρου. Είναι μάλιστα ελάχιστοι εκείνοι που άκουσαν ποτέ το όνομα «Holorita», με το οποίο ήταν γνωστό, κατά τη Φραγκοκρατία, το Κάστρο των Ψαχνών...

Η ΒΔ πλευρά, απ' όπου είναι σχετικά εύκολη η πρόσβαση στην κορυφή του λόφου.

Η ΘΕΣΗ ΚΑΙ Ο ΧΩΡΟΣ
Ο λόφος του «Καστριού» έχει υψόμετρο 275 μ. και βρίσκεται 2,5 χλμ. βόρεια των Ψαχνών, 3 χλμ. νοτιοδυτικά της Μακρυμάλλης και 4,5 χλμ. νοτιοανατολικά του Κοντοδεσποτίου. Το φρούριο είναι χτισμένο στη βραχώδη (ασβεστολιθική) κορυφή του λόφου, που η επιφάνειά της φτάνει τα 20 στρέμματα. Η βόρεια και η δυτική πλαγιά είναι πευκόφυτες, ενώ η νότια και η ανατολική, που κατηφορίζουν στον κάμπο των Ψαχνών, θαμνώδεις. Ανατολικά και δυτικά του λόφου, ρέουν (από βορά προς νότο) δύο μικρά ποτάμια, τα οποία συναντώνται λίγες εκατοντάδες μέτρα νοτιότερα και καταλήγουν στο Μεσσάπιο. Από τη θέση του κάστρου ελέγχεται όλος ο κάμπος των Ψαχνών, μέχρι τη Χαλκίδα, την Τριάδα και τα Βρυσάκια. Η ανάβαση στην κορυφή του λόφου είναι δυνατή από τη ΒΔ πλευρά, όπου και η είσοδος του κάστρου^ από τις άλλες πλευρές είναι εξαιρετικά δύσκολη έως αδύνατη.

Μεγάλου πάχους τα δυτικά τείχη του φρουρίου.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ
Τα σωζώμενα λείψανα των τειχών είναι βυζαντινής εποχής, βεβαιώνει ο αρχαιολόγος Αδ. Σάμψων. Ο χώρος, όμως, κατοικήθηκε και κατά τις παλαιότερες ιστορικές περιόδους. Όπως ο ίδιος αρχαιολόγος γράφει στην εφημερίδα της Αρχαιολογικής Εταιρείας (1974), «εις τας κλιτύς του λόφου, όπου φύονται θάμνοι και ολίγα πεύκα, υπάρχει πλήθος οστράκων αγγείων και πολλά θραύσματα του οψιανού και πυριτολίθου. Τα πλείστα των οστράκων, τα οποία ανευρίσκονται κυρίως εις την ανατολικήν πλευράν, είναι γεωμετρικής και κλασικής εποχής. Οπωσδήποτε η παρουσία προϊστορικής κατοικήσεως εις το υψηλόν και απομονωμένον αυτό σημείον έχει ιδιαιτέραν σημασίαν».

Οι αρχαιοκάπηλοι έχουν αφήσει πίσω τους ανοιχτούς λάκκους...

Σύμφωνα, επίσης, με πληροφορίες που μας δίνει ο Γιάγκος Τσαούσης (Ευβοϊκή Εγκυκλοπαίδεια), «το φρούριο ήταν βυζαντινό και το χρησιμοποίησαν αρκετούς αιώνες. Το κατέλαβαν το 1205 οι Φράγκοι και το επισκεύασαν με δεύτερο τείχος, ασβεστόκτιστο, πάνω και δίπλα από το βυζαντινό τείχος, με πάχος 1.50 μ.». Ίσως, όμως, χρήζει ελέγχου η πληροφορία του Γ. Τσαούση ότι «στην Τουρκοκρατία δεν χρησιμοποιήθηκε, ούτε στην Επανάσταση του '21». Υπάρχουν προφορικές μαρτυρίες παλαιοτέρων ότι έχουν βρεθεί στο χώρο σπαθιά, καριοφίλια και τάφοι της εποχής εκείνης.

Το Καστρί, πάντως, στα μεσαιωνικά χρόνια, ήταν αναμφίβολα ένα πολύ σημαντικό φρούριο και οι περισσότεροι αρχαιολόγοι το ταυτίζουν με το γνωστό από ιστορικές αναφορές φρούριο «Holorita» (ή Hollorita, Colochita, Colochit). Σ' αυτή τη θέση το τοποθετούν και οι χάρτες των Francesco Piancenza και Ginseppe Rosaccio.

Η μεγάλη δεξαμενή, στο νότιο τμήμα του κάστρου.

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Πλησιάσαμε στο λόφο από τα δυτικά και μέσα από δασικά δρομάκια βγήκαμε σ' ένα πλάτωμα, ακριβώς μπροστά στο μονοπάτι που οδηγεί στην είσοδο του Κάστρου. Ανεβήκαμε την απότομη ανηφόρα, μέσα από μεγάλους αγκαθωτούς θάμνους και φτάσαμε στην είσοδο, που είναι αρκετά στενή και τα τείχη, αριστερά και δεξιά, έχουν τεράστιο πάχος, σχεδόν δύο μέτρα. Τείχη σώζονται τμηματικά και σε άλλα σημεία, κυρίως στη δυτική πλευρά.

Προχωρώντας προς το κέντρο του κάστρου, συναντήσαμε αρκετούς λάκκους, που προφανώς τους έχουν σκάψει αρχαιοκάπηλοι. Βρήκαμε αρκετά όστρακα αγγείων και πήραμε μαζί μας μερικά. Τα περισσότερα είναι βυζαντινής εποχής.

Τα περισσότερα κτίσματα βρίσκονται στο βόρειο και βορειοδυτικό τμήμα.

Συνεχίσαμε την πορεία προς το νότιο μέρος του κάστρου, όπου υπάρχει μια μεγάλη δεξαμενή, ερειπωμένη βέβαια. Σώζονται τμήματα των πετρόκτιστων τοίχων της και σε κάποια σημεία διακρίνεται το εσωτερικό υαλώδες επίχρισμα. Διακρίνεται και το σημείο όπου ήταν η θέση ενός μεγάλου αγωγού. Το εμβαδόν της δεξαμενής το υπολογίσαμε στα περίπου 25 τ.μ. Γύρω από τη δεξαμενή υπάρχουν υπολείμματα τειχών. Από εκείνο το σημείο έχεις ορατότητα ως την Τριάδα, τα Βρυσάκια, τον Εύριπο και την απέναντι βοιωτική ακτή.

Λίγες δεκάδες μέτρα από τη δεξαμενή, στη νοτιοανατολική πλευρά του φρουρίου, υπάρχουν τεράστια βράχια, μπροστά στο χείλος του γκρεμού. Φαίνεται πως σκόπιμα τοποθετήθηκαν εκεί, μια και είναι κάπως κατηφορική αυτή η πλευρά, που όμως δε χρειαζόταν τείχη, γιατί καταλήγει σε γκρεμό.

Η απόκρυμνη ανατολική πλευρά του βράχου.

Όλη η ανατολική πλευρά, μέχρι και τη βόρεια, είναι απόκρυμνη, γι' αυτό είναι και ατείχιστη.

Στο βόρειο τμήμα του φρουρίου συναντήσαμε πολλούς λιθοσωρούς, που προς τα βορειοδυτικά ήταν πολύ πυκνότεροι. Εκεί υπήρχαν, όπως έχουμε πληροφορηθεί, άλλες δύο δεξαμενές, αλλά δεν τις εντοπίσαμε με βεβαιότητα. Ίσως η μία ήταν σε ένα μεγάλο κοίλωμα που παρατηρήσαμε κοντά στα βόρεια όρια του φρουρίου. Συνδέσαμε τη θέση με την ύπαρξη μιας μαρτυρούμενης σπηλιάς από κάτω, στη ρίζα του βράχου.

Οι δυο σπηλιές (α και β) στη βόρεια πλευρά της βραχώδους κορυφής.

Κατεβήκαμε από το βράχο του Καστριού και αναζητήσαμε τη σπηλιά. Μέσα από δύσβατα περάσματα κατσικιών, βρεθήκαμε ξαφνικά μπροστά στο στόμιο μιας άλλης σπηλιάς, καμιά τριανταριά μέτρα πιο χαμηλά από τη ρίζα του κορυφαίου βράχου. Αφήσαμε μια πέτρα να κυλήσει μέσα και μετρήσαμε το χρόνο.

Η πέτρα έπεσε σε νερό, ύστερα από 4,6 δευτερόλεπτα. Υπολογίσαμε ότι έκανε μια διαδρομή 80 μέτρων. Όμως, ξέραμε ότι υπάρχει και η άλλη σπηλιά. Τελικά, φτάσαμε ως αυτή, με μεγάλη δυσκολία, ακριβώς, στη ρίζα του βράχου. Κατηφορική κι αυτή, με μεγαλύτερο στόμιο και με το ίδιο περίπου βάθος, γεμάτη νερό, ίσως με δύο πατώματα, στα 30 και 50 μέτρα. Κανείς δεν έχει εξερευνήσει αυτά τα σπήλαια - βάραθρα, αν και αποτελούν μεγάλη πρόκληση. Εκ των υστέρων μάθαμε ότι επιχείρησαν να κατέβουν κάποιοι εθελοντές δασοπυροσβέστες κι έφτασαν μέχρι τα 50 μέτρα στην πρώτη σπηλιά, χωρίς να συλλέξουν κάποιες πληροφορίες.

Η βόρεια πλευρά του βράχου, όπου βρίσκονται οι δύο είσοδοι σπηλαίων - βαράθρων.

ΘΡΥΛΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ
Στις ανατολικές παρυφές του λόφου υπήρχε οικισμός, πριν ακόμα οικοδομηθεί η πόλη των Ψαχνών στη θέση που βρίσκεται σήμερα. Ο οικισμός αυτός, που έχουν πια χαθεί τα ίχνη του, αναφέρεται με το όνομα Παλιά Ψαχνά ή Παλιοψαχνά.

Η θέα από τη νότια πλευρά του κάστρου: Τα Ψαχνά με τον κάμπο τους και στο βάθος ο Εύριπος και η Χαλκίδα.

Στην περιοχή αυτή υπήρχαν και νερόμυλοι. Σύμφωνα δε με προφορικές αφηγήσεις που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα, οι άνθρωποι δεν πλησίαζαν στους νερόμυλους μετά τη δύση του ήλιου. Πίστευαν ότι ψηλά στο Καστρί κατοικούσαν ξωτικά, που τη νύχτα πετούσαν πέτρες σ' όποιον βρισκόταν εκεί κοντά. Γι' αυτό οι γυναίκες, που πήγαιναν να πλύνουν τα ρούχα τους στο ποτάμι, βιάζονταν να γυρίσουν πίσω πριν τις πιάσει η νύχτα.
Λέγεται ακόμη - και ίσως να έχει ιστορική βάση - ότι οι Τούρκοι δεν κατάφερναν να κυριέψουν το φρούριο, μέχρι που εμφανίστηκε μια γριά τσοπάνισσα και τους υποσχέθηκε να τους μαρτυρήσει ένα μυστικό πέρασμα, αρκεί να της έδιναν τα φλουριά που είχαν τάξει ως αμοιβή. Έτσι, τους έδειξε μια σπηλιά που επικοινωνούσε με τη σπηλιά του κάστρου κι οι Τούρκοι έφτασαν αθέατοι στην ευαίσθητη βορειοδυτική πλευρά του, αιφνιδιάζοντας τους υπερασπιστές του. Μόλις κατέλαβαν το κάστρο, η γριά ζήτησε να της δώσουν τα φλουριά, αλλά οι Τούρκοι της είπαν ότι, αφού πρόδωσε τους δικούς της για τα λεφτά, τότε θα προδώσει κι αυτούς σ' όποιον της τάξει λεφτά. Αντί, λοιπόν, να της δώσουν φλουριά, της έδεσαν μια θηλιά και την κρέμασαν σ' ένα δέντρο.

Μπάζα και σκουπίδια ολόγυρα στο λόφο...

Για τις σπηλιές, πάντως, έλεγαν οι παλαιότεροι ότι επικοινωνούν μεταξύ τους και συγκεκριμένα ότι οι δύο σπηλιές στη ρίζα του βράχου του Καστριού επικοινωνούσαν με τη σπηλιά που βρίσκεται στη ρεματιά, κάτω από το μοναστήρι του Γοργοεπηκόου, σε απόσταση σχεδόν ενός χιλιομέτρου δυτικά του λόφου. Αυτές οι σπηλιές είναι γνωστές. Λέγεται όμως ότι υπάρχει κι άλλη σπηλιά, που συναντάται μ' αυτές κι ότι η είσοδός της βρίσκεται περίπου δύο χιλιόμετρα βορειοανατολικά του λόφου, χαμηλά στο βουνό Κοκαλάς.

Απ' όσο γνωρίζουμε, δεν έχει γίνει εξερεύνηση των σπηλαίων. Μεμονωμένα και κρυφά, κάτοικοι της περιοχής επιχείρησαν κατά καιρούς να τα εξερευνήσουν, χωρίς αποτέλεσμα. Πίστευαν ότι θα έβρισκαν κάποιο θησαυρό, αλλά ήταν διαδεδομένος κι ο θρύλος ότι ο πρώτος που θα κατέβαινε στη μεγαλύτερη σπηλιά του Καστριού, θα έχανε τη ζωή του. Υπήρχε η επιθυμία και η περιέργεια, αλλά ο φόβος ήταν μεγαλύτερος. Το μόνο που βρέθηκε ήταν παμπάλαιος οπλισμός στη σπηλιά της ρεματιάς, κάτω από το μοναστήρι της Γοργοεπηκόου. Βρέθηκαν, επίσης, ανθρώπινα οστά και διάφορα αντικείμενα. Επισήμως, δεν έχουν δοθεί πληροφορίες, αν και τότε είχαν σπεύσει οι αρχές επιτόπου -πριν περίπου 30 χρόνια- και συνέλεξαν τα ευρήματα.

Όστρακα αγγείων (κυρίως βυζαντινής εποχής) διάσπαρτα στην επιφάνεια του λόφου.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Σήμερα οι περισσότεροι κάτοικοι της περιοχής των Ψαχνών αγνοούν ακόμα κι αυτή την ύπαρξη του φρουρίου, όπως επίσης αγνοούν τα ιστορικά και άλλα στοιχεία που συνδέονται με την ύπαρξή του. Η μνήμη εξασθενεί ανησυχητικά και επικίνδυνα. Με τούτο το οδοιπορικό θελήσαμε να αναζητήσουμε τη μνήμη αυτή, μόνο που τούτο δεν είναι αρκετό. Χρειάζεται να δραστηριοποιηθούν και οι όποιοι αρμόδιοι.

Προτείνουμε και ζητούμε, πρώτα και κύρια από την τοπική αυτοδιοίκηση, να δείξει ενδιαφέρον και να κάνει ενέργειες ώστε να γίνει μελέτη, να αναστηλωθούν κάποια τμήματα του τείχους και της μεγάλης δεξαμενής, να ανοίξει ο χώρος σε ορισμένα καίρια σημεία που έχουν καλυφθεί από θαμνώδη βλάστηση, να υπάρξει προστασία από τις επιδρομές των αρχαιοκάπηλων, να εξερευνηθούν από επιστήμονες σπηλαιολόγους τα σπήλαια, να γίνει ανασκαφή όπου κριθεί σκόπιμο, να τοποθετηθούν σχετικές πινακίδες και, οπωσδήποτε, να καθαρισθούν άμεσα οι γύρω από το λόφο χώροι που είναι γεμάτοι μπάζα και σκουπίδια.

ΣΥΝΕΡΓΑΣΘΗΚΑΝ: Σαμ Τζόνσον, Στ. Σέγγου, Κ. Σούλιος, Σ. Κιτσόπουλος.

«  Προηγούμενo άρθρo	Επόμενo άρθρo  »