Με την ετυμολογία του ονόματος «Μεσσάπιος» ασχολήθηκα ήδη στο 1ο τεύχος της «Παρρησίας» (Ανοιξη 1999), καταθέτοντας τότε μια τεκμηριωμένη ετυμολογική ερμηνεία, η οποία όμως, κατά περίεργο τρόπο, πέρασε... απαρατήρητη. Σ' εκείνο το σύντομο άρθρο μου εξηγούσα επίσης και τους λόγους που η ευρέως διαδεδομένη άποψη του Λ. Παπακωνσταντίνου («Η Ευβοϊκή Μεσσαπία», 1972) αποτελεί προϊόν παρετυμολογίας.

Παρ' όλα αυτά, παρατηρώ ότι οι άμεσα ενδιαφερόμενοι, οι δημότες δηλαδή και οι τοπικοί άρχοντες, επιμένουν στην εν λόγω παρετυμολογία, η οποία συν τοις άλλοις αναπαράγεται αβασάνιστα και μέσω νεότερων εκδόσεων και μέσω ιστοσελίδων που αναφέρονται στο δήμο Μεσσαπίων.

Επανέρχομαι, λοιπόν, στο θέμα, αφενός για να «υπενθυμίσω» την ετυμολογική μου πρόταση και αφετέρου για να εξετάσω διεξοδικά τις όποιες πιθανές ενστάσεις επ' αυτής, ερευνώντας συνάμα και το ενδεχόμενο άλλων ερμηνειών, ενδιαφερουσών μα όχι επαρκώς πειστικών.

1. Η ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ
Είναι εμφανές ότι η λέξη «Μεσσάπιος» είναι σύνθετη, όπως εμφανές είναι ότι τη θέση του α΄ συνθετικού κατέχει το επίθετο «μέσ[σ]ος, -η, -ον». Συνεπώς, το πρόβλημα βρίσκεται στον προσδιορισμό του β΄ συνθετικού, του οποίου η θεματική ρίζα πρέπει να αναζητηθεί ανάμεσα στις εξής τρεις:

«απ-» «απι-», «πι-». Κάθε άλλη επιλογή, από γλωσσολογικής πλευράς, κρίνεται αυθαίρετη και βεβαίως εσφαλμένη. Ευλόγως δε, το βασικό κριτήριο είναι η σημασιολογική αξία της καθεμιάς από τις τρεις προαναφερθείσες ρίζες και, στην προκειμένη περίπτωση, σαφώς υπερισχύει η ρίζα «πι-» - με τις δύο άλλες ρίζες θα ασχοληθώ σε επόμενη ενότητα.

Η ρίζα «πι-» δηλώνει την ιδιότητα του πάχους, του όγκου, της ευφορίας, της γονιμότητας. Εξ αυτής παράγονται τα επίθετα «πίων, πίειρα, πίον», «πιαρός (ή «πιερός»), πιαρά, πιαρόν», το ρήμα «πιαίνω», το ουσιαστικό «πίαρ» κ.ά. «Πίων βους» είναι το παχύ βόδι, «πίον πεδίον» είναι η εύφορη πεδιάδα, «πίαρ» σημαίνει πάχος (ζώου) και γονιμότητα (γης), «πιαίνω» σημαίνει παχαίνω, αυξάνω, καθιστώ κάτι εύφορο.

Σύμφωνα με τα παραπάνω δεδομένα, η λέξη «Μεσσάπιος» συνετέθη από το θέμα «μεσ[σ]-» (του επιθέτου «μέσ[σ]ος, -η, ον») και τη θεματική ρίζα «πι-», με κατάληξη «-ος»: Μεσσάπιος. Από σημασιολογική δε άποψη, το όνομα του ποταμού Μεσσάπιου είναι προσδιοριστικό της θέσης του. Μεσσάπιος είναι ο εν μέσω πίονος πεδίου ρέων ποταμός, δηλαδή ο ποταμός που διαρρέει κατά το μέσον μια εύφορη πεδιάδα. Ως εκ τούτου, Μεσσαπία είναι η εύφορη πεδιάδα που διαρρέεται κατά το μέσον από το ζωοδότη ποταμό, ο οποίος «πιαίνει» (=καθιστά γόνιμα) τα χώματά της. Μεσσάπιος επίσης ονομάζεται και ο κάτοικος της περιοχής, κατόπιν συναίρεσης του «ι» του θέματος «πι-» με το «ι» της παραγωγικής κατάληξης «-ιος»: Μεσσάπι-ιος > Μεσσάπιος (όπως: Χίος η νήσος και Χίος ο κάτοικός της, εκ του «Χί-ιος»).

2. Η ΔΗΜΟΦΙΛΗΣ ΠΑΡΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ Λ. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
Ο αείμνηστος ερευνητής Λ. Παπακωνσταντίνου, στο ομολογουμένως πολύτιμο για τον τόπο μας βιβλίο του («Η Ευβοϊκή Μεσσαπία», Αθήνα 1972), επιχειρεί να ετυμολογήσει και πολλά τοπωνύμια της περιοχής, άλλοτε ευστόχως και άλλοτε όχι.

Όσον αφορά στο όνομα «Μεσσάπιος», αφού διακρίνει ότι η λέξη είναι σύνθετη και α΄ συνθετικό της είναι το επίθετο «μέσος, -η, -ον», καταλήγει αυθαιρέτως ότι β΄ συνθετικό της είναι το ρήμα «άπτω», το οποίο σημαίνει προσεγγίζω, προσαρμόζω, ανάβω (στην ενεργητική φωνή) και αγγίζω, ψαύω (στη μέση φωνή). Στηρίζει μάλιστα την άποψή του στο ανυπόστατο επιχείρημα ότι ο Μεσσάπιος ποταμός αγγίζει (πιάνει) το μέσο της Εύβοιας.

Θεωρώ ετυμολογικά αυθαίρετη την παραπάνω ερμηνεία, καθότι το ρήμα «άπτω», σε κάθε περίπτωση (τόσο ως α΄ όσο και ως β΄ συνθετικό), είναι αδύνατον να έχει χαρακτήρα θέματος «π». Κατά απαράβατο κανόνα, ο χαρακτήρας του θέματός του είναι ή «ψ» ή «φ» ή «πτ», όχι μόνο στη σύνθεση αλλά και στην παραγωγή. Μερικά απλά παραδείγματα: αψίδα, αψιμαχία, αφή, συναφής, απτός, ευέξαπτος, περίαπτον, χειραψία, έξαψη κλπ. Επομένως, αν το β΄ συνθετικό του ονόματος του ποταμού ήταν όντως το ρήμα «άπτω», τότε ο ποταμός θα έφερε το όνομα «Μεσσάφιος» ή «Μεσσάπτιος» ή «Μεσσάψιος»....

Ούτε, βέβαια, η σημασιολογική ερμηνεία του ονόματος πείθει, ότι δηλαδή ο Μεσσάπιος «βαπτίστηκε» έτσι επειδή «πιάνει» το μέσο της Εύβοιας. Ο Λήλας, όμως, τι πιάνει; Πράγματι, ο ποταμός Λήλας είναι αυτός που αγγίζει το μέσο της Εύβοιας, μα δεν τον είπαν Μεσσάπιο. Ούτε μπορώ να φανταστώ ότι οι αρχαίοι μας πρόγονοι, που κατοικούσαν σ' αυτήν εδώ την περιοχή, πήγαν και μέτρησαν απ' άκρη σ' άκρη την Εύβοια, για να βγάλουν όνομα στο ποτάμι τους! Επίσης, πώς θα ήταν δυνατόν να δικαιολογηθεί το όνομα του βοιωτικού «Χτυπά», που εξ αρχαιοτάτων χρόνων έφερε το όνομα «Μεσσάπιον όρος»; Σύμφωνα, πάντως, με την ετυμολογική μου πρόταση, δικαιολογείται και το όνομα του όρους (και περιττεύουν οι πρόχειρες θεωρίες περί «αλληλοδανεισμού»), εφόσον το όρος επίσης περιβάλλεται από εύφορη γη, ήτοι υψούνται εν μέσω πίονος πεδίου.

Επ' ευκαιρία, θα ήθελα να θυμίσω και την αναφορά του Αισχύλου στο όνομα: «Εκάς δε φρυκτού φως επ' Ευρίπου ροάς / Μεσσαπίου φύλαξι σημαίνει μολόν.» («Αγαμέμνων», στ. 292-3). Μεταφράζω: Μακρύτερα (από το όρος Μάκιστος) και πέρα απ' του Ευρίπου τα νερά, / το φωτεινό σινιάλο φτάνει και φεγγοβολά στου Μεσσαπίου (όρους) τη σκοπιά». Σαφώς ο Αισχύλος αναφέρεται στο Μεσσάπιο όρος της Βοιωτίας και όχι στο Μεσσάπιο ποταμό μας, οπότε δεν νομίζω ότι υπήρχε λόγος να αναρτηθεί στο Δημαρχείο Μεσσαπίων ευμεγέθης επιγραφή με τους δύο παραπάνω στίχους από τον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου (και μάλιστα αμετάφραστους).

3. ΠΙΘΑΝΕΣ ΕΝΣΤΑΣΕΙΣ ΕΠΙ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΑ
Η πρώτη και απλούστερη ένσταση θα μπορούσε να αφορά σ' αυτό που εξ αρχής θεώρησα εμφανές, ότι α΄ συνθετικό της λέξης είναι το επίθετο «μέσος» και να τεθεί ζήτημα επί της γραφής της λέξης «Μεσσάπιος» με δύο «σ». Η ένσταση όμως τούτη εκ προοιμίου αναιρείται, αρκεί μόνο να παρατηρήσουμε ότι και του επιθέτου η γραφή με διπλό σίγμα (ως απλή λέξη, αλλά και ως σύνθετη, π.χ. «μέσσαυλος») είναι αρχαιότατη και απαντάται κατ' επανάληψη στα ομηρικά έπη (Ιλιάδα: Γ 69, 90, 446, Δ 444, Ε 657, Θ 223, Λ 6, Ν 534, Υ 15 και Οδύσσεια: δ 281, ε 326, θ 66, λ 157...).

Περαιτέρω, θα ήταν δυνατό να εγερθεί ένσταση ως προς το ληκτικό φωνήεν του α΄ συνθετικού του ονόματος, που είναι το «α» («Μεσσα-») αντί του συνήθους και αναμενόμενου «ο» (επί δευτερόκλιτων κατά κανόνα ονομάτων). Σ' αυτή, λοιπόν, την περίπτωση, θα έπρεπε το όνομα να ήταν «Μεσσόπιος» και όχι «Μεσσάπιος». Ενδιαφέρουσα η παρατήρηση, πλην όμως μαρτυρούνται ικανές άλλες περιπτώσεις, όπου ονόματα δευτερόκλιτα στη θέση του α΄ συνθετικού έχουν ληκτικό φωνήεν «α» ή και «η». Μάλιστα, το συγκεκριμένο επίθετο απαντάται με ληκτικό φωνήεν «α» και σε άλλα προγενέστερα σύνθετα, όπως το «μεσανύκτιον», ή το «μέσαβον», εκ του «μέσος+βους» (= το ινί απ' όπου δένεται το βόδι στο όργωμα). Εκτός δε τούτου, αν το ληκτικό φωνήεν του α΄ συνθετικού ήταν το «ο» και το όνομα ήταν «Μεσσόπιος», τότε το β΄ συνθετικό θα παρέπεμπε εσφαλμένα στο «ορώ» (θέμα «οπ-»). Το όνομα όμως, ως έχει, αποκλείει κατηγορηματικά αυτή την εκδοχή και, επί του προκειμένου, διαπιστώνει κανείς μια ακόμη σοφή εκδήλωση της γλωσσικής πρόνοιας.

Οφείλω, τέλος, να εξετάσω και την πιθανότητα να ανήκει το «α» στο β΄ συνθετικό, το οποίο θα είχε τότε θέμα «απ-» ή «απι-».

Το θέμα «απ-» συναντούμε στο επίθετο «άπιος, -α, -ον» (εκ της πρόθεσης «από» παραγόμενο). «Απιος» σημαίνει «μεμακρυσμένος»^ «εξ απίης γαίης» (Όμ. έπη: Α 270, Γ 49, η 25, π 18) σημαίνει «από τόπο μακρινό» και κατά συνέπεια «Μεσσάπιος» θα έπρεπε (ως παρατακτικό σύνθετο) να σημαίνει τον ευρισκόμενο «στο μέσο και απόμακρα». Δεν νομίζω βέβαια ότι ο συγκεκριμένος προσδιορισμός δίνει κάποια συγκεκριμένη πληροφορία ή χαρακτηριστική ιδιότητα του πράγματος.

Παράλληλα, υπάρχει και ο «Απιος», όνομα συνώνυμο του «Πελοποννήσιος», δεδομένου ότι ο Απις, που ήταν γιος του Απόλλωνα, φέρεται ως μυθικός βασιλιάς του Αργους. Είναι, όμως, αδύνατος κάθε συσχετισμός κι αυτού του ονόματος με το όνομα του ποταμού.

Αλλος «Απις» (-ιος) ήταν ο εν Αιγύπτω λατρευόμενος ιερός βους, ο οποίος ταυτίζεται με τον Έπαφο (Ηρόδοτος, 2, 153). Κατά μια εκδοχή, ο Έπαφος γεννήθηκε στην Εύβοια από το Δία και την Ιώ, αφού πρώτα ο Θεός τη μεταμόρφωσε σε δαμάλα, για να... διαφύγει της προσοχής της ζηλιάρας Ήρας. Αξιόλογη είναι η σχετική πληροφορία που μας παραδίδει ο γεωγράφος Στράβων (Ι, 3): «Τάχα δ' ώσπερ Βοός αυλή λέγεται τι άντρον εν τη προς Αιγαίον τετραμμένη παραλία, όπου την Ιώ φασι τεκείν Έπαφον, και η νήσος από της αυτής αιτίας έσχε τούτο τούνομα» (= Μια σπηλιά στα αιγαιοπελαγίτικα παράλια της νήσου ονομάζεται Βοός αυλή και εκεί λέγεται πως η Ιώ γέννησε τον Έπαφο και το νησί πήρε το όνομά του (Εύβοια) από αυτή την αιτία). Είναι μια διαφορετική άποψη, η οποία θέλει έναν ιερό Βου να δίνει το όνομα στο νησί κι όχι τα πολλά και καλοθρεμμένα βόδια (κατά το επικρατέστερον). Με μεγάλη δόση φαντασίας, αν υποθέσουμε ότι ο ιερός Βους Έπαφος γεννήθηκε κάπου στα κεντρικά αιγαιοπελαγίτικα παράλια της νήσου κι ότι ο Έπαφος κι ο Απις ταυτίζονται (Βους = Έπαφος = Απις), τότε θεωρητικά θα προέκυπταν και οι εξής εξισώσεις: Εύ-βοια = Ευ - απία και Μεσσο - βοία ή Μεσσα - βοία = Μεσσ - απία, οπότε η λέξη Μεσσαπία θα σήμαινε την Κεντρική Εύβοια, όπου περίπου βρίσκεται και ο ποταμός. Γοητευτική μα εξαιρετικά παράτολμη η υπόθεση, στερούμενη μάλιστα ουσιωδών τεκμηρίων και, οπωσδήποτε, ακυρούμενη από το όνομα του βοιωτικού Μεσσαπίου όρους.

Δεν θα παραλείψω να αναφερθώ και στη σανσκριτική ρίζα «ap» («απ»), η οποία δηλώνει το υγρό στοιχείο (κυρίως το νερό ποταμού ή λίμνης). Πιθανόν δε να υπάρχει και σχέση συγγένειας με τη ρίζα «πι», εκφράζουσα αντίστοιχα τη σχέση του νερού με την ευφορία του εδάφους. Δεν μπορώ πάντως να υποστηρίξω με βεβαιότητα κάτι περισσότερο.

Σημειώνω ακόμα το θέμα «απι-» της λέξης «άπιος» (η), που είναι η απιδιά (κατά Θεόφραστον) και τη φράση του Έρμιππου «απ' Ευβοίας απίους», αδυνατώντας ωστόσο να συνδέσω το όνομα του δέντρου με το όνομα του ποταμού.

Όσο για τη σχέση της ευβοϊκής Μεσσαπίας με τη Μεσσαπία της Κάτω Ιταλίας, δεν υπάρχουν σημαντικές ιστορικές ή άλλες πληροφορίες. Επιπλέον, μου προξενεί εντύπωση ότι οι Επαμ. Βρανόπουλος στο βιβλίο του «Ιστορία της Αρχαίας Εύβοιας» (Αθήνα 1987) δεν αναφέρει καν το όνομα Μεσσάπιος ή Μεσσαπία. Έχει ωστόσο μεμονωμένως υποστηριχθεί -με πενιχρά στοιχεία - ότι οι Μεσσάπιοι και της Εύβοιας και της Κάτω Ιταλίας προέρχονται από την Κρήτη. Το γεγονός πάντως είναι, αν κρίνουμε από την απουσία σχετικών ευρημάτων, ότι η ευβοϊκή Μεσσαπία κατά την Αρχαϊκή Εποχή είναι σχεδόν ερημωμένη. Αντιθέτως, η ιταλική Μεσσαπία αρχίζει έκτοτε να επεκτείνεται, τόσο που κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. καταλαμβάνει όλη τη χερσόνησο της Ιαπυγίας. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, να υπήρξε ένα μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα προς τη Μεγάλη Ελλάδα, μάλλον λόγω της απειλητικής εξάπλωσης του έλους, το οποίο ήδη από τα Μυκηναϊκά χρόνια ανάγκαζε τους κατοίκους να μετακινούνται προς το εσωτερικό, την ενδοχώρα της ευβοϊκής Μεσσαπίας, πράγμα που έχει επισημάνει, ύστερα από πολυετείς επιφανειακές έρευνες, ο αρχαιολόγος Αδαμάντιος Σάμψων.

Σ' αυτό το σημείο ολοκληρώνεται το «ταξίδι» αναζήτησης της προέλευσης και σημασίας των ονομάτων «Μεσσάπιος» και «Μεσσαπία». Τα Ψαχνά σήμερα δεσπόζουν στο κέντρο περίπου της πεδιάδας και μπορεί το όνομά τους να μην έχει ετυμολογική σχέση με το ιστορικό όνομα της περιοχής και του ποταμού, αλλά δε θα ήταν δυνατόν να αποδοθεί ακριβέστερα η έννοια της ευφορίας και γονιμότητας τούτων των εδαφών με άλλο όνομα.

Γράφει ο Δημ. Μπαρσάκης (Φιλόλογος)

«  Προηγούμενo άρθρo	Επόμενo άρθρo  »