Η φύση στην «Ιλιάδα»

Συνεργάσθηκαν, με επίβλεψη του συντονιστή καθηγητή, οι μαθήτριες: Μαρία Κωνσταντινάκη, Βούλα Μάρκου, Βάγια Παζάρα και Γεωργία Παπαστεργίου.

Η Ιλιάδα είναι ένα ηρωικό έπος 15692 στίχων, που συνέθεσε ο Όμηρος τον 8ο αιώνα π.Χ. Η Ιλιάδα αναφέρεται στα γεγονότα της πολιορκίας της Τροίας από τους Αχαιούς (Έλληνες).

Αν και στο έπος του ο ποιητής ψάλλει το τραγούδι του πολέμου, πολύ συχνά βρίσκει την ευκαιρία να τραγουδήσει και την ομορφιά του κόσμου της φύσης. Οι αναφορές σε ζώα, φυτά, φαινόμενα και στοιχεία της φύσης γίνονται κατά κανόνα μέσω των πολυάριθμων παρομοιώσεων που χρησιμοποιεί ο ποιητής.

Έτσι, διαβάζοντας σήμερα την Ιλιάδα, παίρνουμε και σημαντικές πληροφορίες για τη σχέση και τη στάση του ανθρώπου της ομηρικής εποχής προς το φυσικό του περιβάλλον.

Αυτό που γενικά μπορούμε να παρατηρήσουμε είναι ότι ο ομηρικός άνθρωπος ζει κοντά στη φύση, την αγαπά και τη σέβεται. Σέβεται όλα ανεξαιρέτως τα πλάσματα της φύσης και τα εκτιμά. Ακόμα και στα πιο συνηθισμένα και ταπεινά, βλέπει την ομορφιά:

«...μα ήταν παράξιοι πάντα
στα λόγια, τα τζιτζίκια μοιάζοντας, που μες στο δάσο ολούθε
σε δέντρα κάθουνται την όμορφη ξεχύνοντας λαλιά τους».
(ραψ. Γ, στίχ.150-2)

Ο ομηρικός άνθρωπος παρατηρεί το κάθε τι στη φύση γύρω του και το πλησιάζει με ιδιαίτερη ευαισθησία:

«Κι ως γέρνει δίπλα το κεφάλι της στον κήπο η παπαρούνα,
που την εβάρυνε η ανοιξιάτικη δροσιά για κι ο καρπός της,
και το κεφάλι του όμοια απόγειρε...»
(Θ 306-8)

«Πώς όταν βλέπεις σμάρια μέλισσες πυκνά να ξεπορίζουν,
κι όλο καινούριες ξεπετάγουνται μέσ' απ' τον τρύπιο βράχο,
και στους ανθούς τους ανοιξιάτικους τσαμπιά τσαμπιά πετάνε»
(Β 87-9)

Οι άνθρωποι της εποχής του Ομήρου χαίρονταν στη θέα των πλασμάτων της φύσης και εντυπωσιάζονταν από τις συνήθειες τους, τις οποίες γνώριζαν καλά. Εντύπωση επίσης τους προκαλούσαν τα διάφορα φυσικά φαινόμενα και η δράση των στοιχείων της φύσης, που αρκετές φορές συνέβαινε να απειλούν τον άνθρωπο και το βιος του. Και σε αυτές όμως τις περιπτώσεις οι άνθρωποι της εποχές εκείνης δεν έβλεπαν τη φ«ση σαν εχθρό. Στην Ιλιάδα δεν υπάρχει κακός λόγος ούτε άσχημος χαρακτηρισμός για την αγριεμένη φύση. Ο άνθρωπος γνωρίζει την αδυναμία του να κρίνει και απλά παρατηρεί, θαυμάζει, αποδέχεται:

«Καθώς φουσκώνουν ξεροπόταμα κι απ' τα βουνά κυλούνε
και σμίγουν κάτω στο συλλάγκαδο τα ξέχειλα νερά τους,
που από κρουνούς τρανούς ξεχύνονται μες σε βαθιά χαράδρα,
κι ακούει το βρουχισμό τους ξέμακρα πα στο βουνό ο τσοπάνος».
(Δ 452-5)

Για μερικά ζώα και πτηνά, όπως το άλογο και ο αετός, ο ομηρικός άνθρωπος έδειχνε ιδιαίτερο θαυμασμό:

«Πώς ξάφνου το άτι, που ξαπόστασε και χόρτασε κριθάρι
μες στο παχνί του, σπάει τα χάμουρα και πιλαλάει στον κάμπο
ποδοβολώντας, τι να λούζεται του αρέσει στο ποτάμι,
καμαρωτό, και το κεφάλι του κρατάει ψηλά, κι οι χήτες
πίσω στις πλάτες του ανεμίζουνται, κι αυτό αντριγιά γεμάτο
το φέρνουν γρήγορα τα γόνατα στις γνώριμες βοσκές του»
(Ζ 506-11)

«...κι η ορμή του θύμιζε το μαύρο, κυνηγάρη
αϊτό, το πιο τρανό και γρήγορο πουλί μες σε όλα τ' άλλα».
(Φ 252-3)

Ζώα άγρια και επικίνδυνα για τον άνθρωπο είναι κι αυτά άξια εκτίμησης και θαυμασμού, όπως λόχου χάρη το λιοντάρι (που σε πολλές παρομοιώσεις αναφέρει ο ποιητής), αλλά και το φίδι. Ακόμα και οι μύγες έχουν θέση στις παρομοιώσεις της Ιλιάδας. Γιατί όλα τα όντα έχουν τη δική τους ξεχωριστή αξία, η οποία δεν κρίνεται αποκλειστικά από το ποσό χρήσιμα -ή όχι- είναι για τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος είναι ένα ον της φύσης κι αυτός, και όλα μέσα στη φύση είναι ισότιμα, δεμένα μεταξύ τους, συνυπάρχουν, επικοινωνούν και αλληλοεπηρεάζονται.

Ο άνθρωπος νιώθει τη φύση και η φύση νιώθει τον άνθρωπο, και στον πόνο και στη χαρά του. «Ματερές ψιχάλες» πέφτουν στο χώμα, όταν ο πόνος γίνεται αβάσταχτος. Ο ουρανός σκοτεινιάζει στο μεγάλο πένθος. Κι όταν οι ανθρωπόμορφοι θεοί χαίρονται τον ερωτά τους, χαίρεται κι η φύση μαζί τους:

«... και τη γυναίκα του στην αγκαλιά του παίρνει,
κι η γης η θεία χορτάρι νιόβλαστο φυτρώνει κάτωθέ τους,
σαφράνια και τριφύλλια ολόδροσα και κρίνους και ζουμπούλια,
πυκνά, απαλά, που ανακρατούσαν τους, το χώμα μην αγγίξουν»
(Ξ 346-9)

Εκτός από τις πολυάριθμες εικόνες από τον κόσμο της φύσης που χρησιμοποιεί ο ποιητής στην Ιλιάδα, εντύπωση μας προκαλούν σήμερα και κάποιοι επιθετικοί προσδιορισμοί που δηλώνουν την ιερότητα που είχε η φύση και η ζωή για τους ανθρώπους του 8ου π.Χ. αιώνα. Επανειλημμένα συναντούμε το επίθετο «άγιος», όπως παρακάτω:

«άγια μέρα», «άγια νύχτα», «άγια θάλασσα», «άγια του ήλιου λάμψη».

Σε έναν άγιο φυσικό κόσμο ζούσε ο ομηρικός άνθρωπος, όπου όλα τα πλάσματα της φύσης ήταν αδέρφια του. Κάθε τι φυσικό ήταν γι' αυτόν όμορφο. Απολάμβανε και σεβόταν την ομορφιά γύρω του. Είχε συνειδητοποιήσει τους βαθιούς δεσμούς του με το περιβάλλον του και ζούσε αρμονικά σε σχέση με αυτό. Κι αυτά τον 8ο αιώνα π.Χ.

Από τότε όμως μέχρι σήμερα έχουν αλλάξει πάρα πολλά. Η στάση του σύγχρονου ανθρώπου απέναντι στη φύση είναι τόσο διαφορετική. Είναι συχνά στάση αδιαφορίας και έχθρας. Γιατί άραγε; Τι να φταίει; Σημασία πάντως έχει πως σήμερα θεωρούμαστε πολιτισμένοι. Αλλά γίνεται να θεωρείται κάποιος πολιτισμένος, όταν αδιαφορεί για το περιβάλλον του, όταν το πληγώνει και το καταστρέφει;