Θαρούνια, Σπήλαιο Σκοτεινή

Στη θέση Κακαλίτσα, στην κορυφή ασβεστολιθικού βουνού και σε υψόμετρο 440 μέτρων βρέθηκε το 1974 ένα από τα μεγαλύτερα σπήλαια της Εύβοιας με εντυπωσιακό διάκοσμο. Βόρεια του, στο βάθος της χαράδρας, περνάει ο ποταμός Χόνδρος, η δε περιοχή είναι ορεινή και δύσβατη. Το σπήλαιο ονομάζεται "Σκοτεινή".

Μέσα σ' αυτό ανακαλύφθηκε πανίδα της Πλειστόκαινης εποχής, όταν ζούσε ο άνθρωπος της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδου, που ήταν κυνηγός άγριων προϊστορικών ζώων. Συγκεκριμένα, βρέθηκαν οστά ελαφιών, χοίρων, αιγών, λαγών κ.ά. Ανάμεσα σ' αυτά ήταν κι ένα απολιθωμένο μηριαίο οστό που ανήκει στον "Ημιόρθιο Ελλαδοπίθηκο", ο οποίος έζησε στον Πλειόκαινο, δηλαδή εδώ κι ένα εκατομμύριο χρόνια. Στις κοιλότητες των βράχων ανακαλύφθηκαν επίσης πολλές εστίες φωτιάς, από τους σπηλαιανθρώπους που έζησαν πριν χιλιάδες χρόνια. Κι ακόμα, βρέθηκαν είδη λατρευτικής φύσης, πράγμα που μαρτυρεί ότι το σπήλαιο υπήρξε για μεγάλο χρονικό διάστημα ιερός τόπος λατρείας και ταφής των νεκρών.

Στις ανασκαφές του Ιουλίου του 1986 που είχε αναλάβει ο έφορος αρχαιοτήτων Ευβοίας Αδαμάντιος Σάμψων με ομάδα φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών και με έξοδα της κοινότητας Θαρρουνίων και του Πολιτιστικού Συλλόγου του οικισμού, καθώς και με προσφορές ιδιωτών, ήρθαν στο φως πλήθος ευρημάτων της Νεότερης Νεολιθικής περιόδου, σημάδι ότι οι άνθρωποι της εποχής εκείνης είχαν κατοικήσει εντατικά το σπήλαιο. Οι ανασκαφές στο σπήλαιο διήρκεσαν από το 1986 μέχρι το 1991 και αποκάλυψαν μία αδιατάρακτη στρωματογραφία από το τέλος της Μέσης Νεολιθικής μέχρι τη μυκηναϊκή περίοδο. Παράλληλα η έρευνα επεκτάθηκε και σε ένα πλάτωμα πολύ κοντά στο σπήλαιο όπου υπήρχε μικρός νεολιθικός οικισμός, καθώς και σε ένα άλλο χώρο μερικές εκατοντάδες μέτρα μακρύτερα, όπου ανεσκάφη ένα νεκροταφείο της ίδιας εποχής με κιβωτιόσχημους τάφους. Η χρήση του σπηλαίου τοποθετείται κυρίως στη Νεότερη Νεολιθική, η οποία έπειτα από τη μελέτη των ευρημάτων και τις ραδιοχρονολογίες μπορεί να χωρισθεί σε 4 φάσεις. Πιο συστηματική χρήση γίνεται στη νεολιθική περίοδο κατά τη διάρκεια 2000 χρόνων (5300/5200-3300/3200 π.Χ.), ενώ στην Πρώιμη και 'Υστερη Χαλκοκρατία η χρήση είναι σύντομη. Η κύρια φάση κατοίκησης του σπηλαίου στην οποία ανήκει η πληθώρα του υλικού είναι του 4800-4300 π.Χ..

Βρέθηκαν διακοσμημένα αγγεία, λίθινα και οστέινα εργαλεία, κοσμήματα, απανθρακωμένοι σπόροι σιτηρών και οψιανός. Βρέθηκαν ακόμη και δυο ανθρώπινοι σκελετοί της Νεολιθικής περιόδου. Σημαντικό εύρημα αποτελεί ένα σπάνιο αποτύπωμα υφάσματος ή κεντήματος επάνω σε όστρακο. Εντύπωση επίσης προκαλούν διάφορα αποτυπώματα από πλέγμα καλαθιού στη βάση μεγάλων άβαφων αγγείων.

Φέρεται ότι κάποιες εθιμικές τελετές μπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσματος των τροφίμων στο σπήλαιο, γεγονός που ήταν ζωτικής σημασίας για την κοινότητα, αφού από αυτά εξαρτιόταν η επιβίωσή της σε δύσκολες στιγμές. Επομένως δεν πρέπει να παραξενεύει η παρουσία σε αποθηκευτικά πιθάρια ανάγλυφων ανθρώπινων μορφών με τονισμένα γεννητικά όργανα, που συμβολίζουν την αναπαραγωγή, την καρποφορία, την αφθονία και το πλεόνασμα τροφής. Υπάρχει η άποψη ότι ένα μέρος του υλικού εναποτέθηκε στο σπήλαιο όχι για τεχνικούς λόγους αλλά για τελετουργικούς, κάτι που συμφωνεί και με τη μελέτη του υπόλοιπου υλικού.