Στο ιερό του Αμφιαράου

Γράφουν: Βασίλης Γκουζίνης, Αγγελική Μαλάγα, Ιωάννα Κουλιάκη

Το ιερό του Αμφιαράου, γνωστό ως Αμφιαράειον ή Αμφιάρειο, βρίσκεται στην περιοχή του Ωρωπού, κοντά στο χωριό Κάλαμος. Ο Αμφιάραος, κατά τη μυθολογία, ήταν ήρωας και μάντης απ' το Αργος. Χάρη στις μαντικές του ικανότητες, γνώριζε ότι αν έπαιρνε μέρος στην εκστρατεία κατά της Θήβας, που είχε οργανώσει ο Αδραστος, θα σκοτωνόταν, γι' αυτό και αρνήθηκε να πάει. Όμως, παρασύρθηκε απ' τη γυναίκα του και τελικά ακολούθησε κι αυτός τους άλλους αρχηγούς σ' αυτή την εκστρατεία. Κατά τη μάχη που δόθηκε εκεί και ενώ κινδύνευε να συλληφθεί, επενέβη ο Δίας, που άνοιξε ξαφνικά τη γη και ο ήρωας καταποντίστηκε μαζί με το άρμα του. Προς τιμήν του Αμφιαράου, ιδρύθηκαν πολλά ιερά, απ' τα οποία το σπουδαιότερο ήταν στον Ωρωπό, που αναδείχθηκε σε μεγάλο θεραπευτικό κέντρο της αρχαιότητας. Το Αμφιαράειον του Ωρωπού ιδρύθηκε στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. και είναι χτισμένο σε μια μικρή κοιλάδα, που τη διασχίζει ένα ποταμάκι (Χαράδρα το ονόμαζαν οι αρχαίοι). Υπήρχε εκεί και μια πηγή θεωρούμενη ιερή, απ' την οποία και σήμερα αναβλύζει νερό.

Η στοά, μήκους 110 μέτρων.

Όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας (1.34.2.), ο Αμφιάραος θεωρήθηκε θεός πρώτα στον Ωρωπό και ακολούθως στην υπόλοιπη Ελλάδα. Λέγεται μάλιστα ότι το ιερό του ιδρύθηκε στον τόπο όπου είχε ανοίξει τη γη ο Δίας και τον κατάπιε. Αναφέρει, επίσης, ο Παυσανίας (1.34.3.) ότι στο Αμφιαράειο του Ωρωπού υπήρχε άγαλμα του ήρωα-θεού από λευκό λίθο και ένας μεγάλος βωμός, που διακρινόταν σε πέντε μέρη. Το πρώτο μέρος ήταν αφιερωμένο στον Ηρακλή, τον Δία και τον Παίωνα Απόλλωνα, το δεύτερο σε ήρωες, το τρίτο στην Εστία, τον Ερμή, τον Αμφιάραο και τα παιδιά του Αμφίλοχου, το τέταρτο στην Αφροδίτη, την Πανάκεια, την Ιασώ, την Υγεία και την Παιωνία Αθηνά και, τέλος, το πέμπτο ήταν αφιερωμένο στις Νύμφες, τον Πάνα και τους ποταμούς Αχελώο και Κηφισό. Παρακάτω, ο Παυσανίας αναφέρει (1.34.4.) ότι πλησίον του ναού υπήρχε η ιερή πηγή του Αμφιαράου, όπου, μετά την ίαση μιας αρρώστιας, έριχναν χρυσά και αργυρά νομίσματα. Από τον ίδιο μαθαίνουμε ακόμη ότι οι μάντεις του ιερού δεν ήταν χρησμολόγοι, αλλά ερμήνευαν τα όνειρα, τους οιωνούς (τις πτήσεις των πουλιών) και τα σπλάχνα των ζώων που θυσιάζονταν. Κατά τον Παυσανία (1.34.5.), ο Αμφιάραος θεωρείτο θεός για τη μαντική των ονείρων. Οι πιστοί έκαναν θυσίες στο θεό και έπαιρναν το δέρμα απ' το γδαρμένο ζώο (κριάρι), το οποίο έστρωναν κάτω και κοιμούνταν επάνω σ' αυτό, περιμένοντας να έρθει το όνειρο απ' το θεό.

Επιπλέον στοιχεία, για το χώρο και τα κτίσματα, αντλούμε από το φυλλάδιο του Υπουργείου Πολιτισμού - Β΄ΕΠΚΑ:

Η είσοδος του ιερού ήταν στους αρχαίους χρόνους απ' τα ανατολικά. Το πρώτο κτίριο που θα συναντήσουμε, αν πλησιάσουμε το ιερό από τα ανατολικά, είναι ένα τετράγωνο του 4ου αι. π.Χ., που στους χριστιανικούς χρόνους μεταβλήθηκε σε θέρμες. Είναι πολύ πιθανόν ότι παρόμοιος, δηλαδή λουτρική εγκατάσταση, ήταν και ο αρχικός προορισμός του. Αμέσως μετά, βλέπουμε τη μεγάλη στοά, κτίσμα του 4ου αι. π.Χ., η οποία έχει μήκος 110 μ.. Χρησίμευε για τη διαμονή των επισκεπτών του ιερού και των ασθενών. Στα άκρα της, ανατολικό και δυτικό, υπήρχαν δύο δωμάτια εφοδιασμένα με θρανία και τράπεζες. Σ' αυτά τα δωμάτια γινόταν η εγκοίμηση όσων ζητούσαν χρησμό από τον Αμφιάραο, οι οποίοι μέσα στον ύπνο τους, σε όνειρο, δέχονταν τη συμβουλή του θεού ή ακόμη και τη θεραπεία. Σκηνή εγκοίμησης και θεραπείας εικονίζει το πολύ γνωστό ανάγλυφο που αφιέρωσε στον Αμφιάραο ο Αρχίνος από τον Ωρωπό τον 4ο αι. π.Χ..
Πίσω απ' τη στοά βρίσκεται το θέατρο του Αμφιαρείου. Το οικοδόμημα της σκηνής, με αναστηλωμένη την κιονοστοιχία του προσκηνίου, έφερε δύο επιγραφές, που χρονολογούνται στο 2ο αι. π.Χ.. Πέντε ανεξάρτητοι μαρμάρινοι θρόνοι, με φυτική ανάγλυφη διακόσμηση του 1ου αι. π.Χ., βρίσκονται μπροστά απ' την πρώτη γραμμή των καθισμάτων, κάτι που συναντάται σε ελάχιστα αρχαία θέατρα.

Το βάθρο των αγαλμάτων, πλάι στον κεντρικό δρόμο του ιερού.

Δυτικά της στοάς βρίσκεται η σειρά των βάθρων των αγαλμάτων, που πλαισίωναν το δρόμο που οδηγούσε στο ναό. Πάνω στα 25 βάθρα, που σώθηκαν στην αρχική τους θέση, βρίσκονται χαραγμένες γύρω στις 150 επιγραφές (αναθηματικές, επιγράμματα, αγωνιστικοί κατάλογοι και προξενικά ψηφίσματα).

Το θέατρο του Αμφιαρείου με την αναστηλωμένη κιονοστοιχία του προσκηνίου.

Στο τέλος της σειράς των βάθρων βρίσκεται ο ναός του Αμφιαράου, εξάστυλος δωρικού ρυθμού, που κτίστηκε τον 4ο αι. π.Χ.. Το νότιο μισό του παρασύρθηκε στους τελευταίους χρόνους της αρχαιότητας απ' το ποτάμι. Ανατολικά του ναού βρίσκεται ο μεγάλος βωμός του ιερού του 4ου αι. π.Χ.. Στη θεμελίωσή του βλέπουμε δύο μικρότερους και παλαιότερους βωμούς. Πολύ κοντά στο βωμό, νοτιότερα, βρίσκεται η ιερή πηγή. Πλάι στην ιερή πηγή βρίσκονται τα λουτρά, κατασκευασμένα τον 4ο αι. π.Χ..

Οι πέτρινοι θρόνοι του θεάτρου με την όμορφη ανάγλυφη διακόσμηση.

Βρεθήκαμε στο Αμφιαράειον μια γλυκιά ανοιξιάτικη μέρα κι ο χώρος του ιερού, έτσι όπως τον αγκάλιαζε η φύση, μας δημιουργούσε μια βαθιά αίσθηση αρμονίας, ενώ έντονη ήταν και η αίσθηση της ιερότητας. Σε όλη την έκταση του ιερού είχαν ανθίσει ανεμώνες και η συνύπαρξή τους με τις αρχαιότητες έδινε μια άλλη, μοναδική διάσταση ομορφιάς, διαχρονικής και εφήμερης ταυτόχρονα.

Η υδραυλική κλεψύδρα, ένα ρολόι ακριβείας με πολύπλοκο "μηχανισμό".

Προχωρήσαμε στον κεντρικό δρόμο του ιερού, που πλαισιώνεται απ' τα βάθρα των αγαλμάτων και φτάσαμε στο θέατρο, το οποίο είναι αρκετά μεγάλο και έχει την ιδιαιτερότητα που προαναφέραμε σχετικά με τους πέτρινους θρόνους, οι οποίοι βρίσκονται μπροστά απ' την πρώτη σειρά των καθισμάτων, μέσα στο χώρο της ορχήστρας. Με τη φαντασία μας ταξιδέψαμε πολλούς αιώνες πίσω και παρακολουθήσαμε την παράσταση, ζώντας για λίγο την εμπειρία και το θρησκευτικό συναίσθημα των αρχαίων θεατών.

Ένα από τα ανάγλυφα αφιερώματα του Αμφιαρείου.

Περπατήσαμε στη στοά, περάσαμε το ποταμάκι και θαυμάσαμε την υδραυλική κλεψύδρα, που διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση μέχρι σήμερα. Πιο πέρα, στην αυλή ενός σύγχρονου κτίσματος, το οποίο χτίστηκε με σκοπό να γίνει μουσείο, εκτίθενται αναστηλωμένα μέλη του θριγκού του ναού. Επίσης, εκεί είναι συγκεντρωμένα ανάγλυφα αφιερώματα προσκυνητών. Όπως γνωρίζουμε, όμως, κάποια σημαντικά ανάγλυφα έχουν μεταφερθεί σε άλλα μουσεία, όπως το περίφημο ανάγλυφο του Αρχίνου, που βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Κάτι που δεν είναι ευρέως γνωστό, είναι ότι το συγκεκριμένο ανάγλυφο απεικονίζεται στο χαρτονόμισμα των δέκα χιλιάδων δραχμών, το θέμα του οποίου είναι αφιερωμένο στην ιστορική συνέχεια της ελληνικής επιστήμης της ιατρικής.

Στο δεκαχίλιαρο εικονίζεται, δίπλα στον Ασκληπιό, το ανάγλυφο αφιέρωμα του Αρχίνου, το οποίο έχει βρεθεί στο Αμφιάρειο.

Αφού επισκεφθήκαμε και τα λουτρά, το βωμό και το χώρο της ιερής πηγής, καταλήξαμε στο ναό του Αμφιαράου. Στο κέντρο του ναού βρίσκεται ένα τμήμα απ' το τεράστιο άγαλμα του θεού, που το ύψος του θα πρέπει να έφτανε τα 5 μέτρα.

Ο μηχανικός της Β΄Εφορείας Αρχαιοτήτων, κ. Γιώργος Νικολάου, μας έδωσε πολύτιμες πληροφορίες για το χώρο.

Κατά την επίσκεψή μας στο Αμφιάρειον, είχαμε την τύχη να συναντήσουμε τον κ. Γιώργο Νικολάου, μηχανικό της Β΄ΕΠΚΑ (Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Πειραιώς). Απόλυτα καταρτισμένος και ευγενέστατος ο κ. Νικολάου, μας ξενάγησε στο χώρο και μας έδωσε παρά πολλές πληροφορίες για την ιστορία του ιερού, την αρχαιολογική έρευνα και τις ενέργειες σήμερα της Β΄ ΕΠΚΑ.

Ο ναός του Αμφιαράου, στο δυτικό άκρο του ιερού.

Όσον αφορά στην προοπτική της καλύτερης αξιοποίησης και ανάδειξης του χώρου, ο κ. Νικολάόυ παρατηρεί ότι υπάρχει πρόβλημα με την απαλλοτρίωση. Αναλυτικότερα, μας είπε ότι έχουν ως σήμερα απαλλοτριωθεί 45 στρέμματα απ' το χώρο του ιερού και υπολείπονται άλλα περίπου 54 στρέμματα που πρέπει να προστεθούν στο χώρο. Η υπόθεση όμως αυτή εκκρεμεί επί 30 χρόνια. Η καθυστέρηση, κατά τον κ. Νικολάου, οφείλεται στο ότι το Αμφιάρειον δεν αντιμετωπίζει, προς το παρόν, άμεση απειλή από την πολεοδομική εξέλιξη και επέκταση των γύρω περιοχών και έτσι δίνεται προτεραιότητα στις αρχαιολογικές θέσεις που αντιμετωπίζουν αμεσότερο κίνδυνο.

Ένα άλλο ζήτημα που έθιξε ο μηχανικός της Β΄ ΕΠΚΑ, είναι το σχετικό με τις αναστηλώσεις. Αρκετά τμήματα του ιερού, τα οποία έφερε στο φως η αρχική ανασκαφή, κινδυνεύουν να καταρρεύσουν. Ο βωμός και οι βάσεις από τα μαρμάρινα αγάλματα είναι μετέωρες, οι ρωγμές και οι φθορές αυξάνονται και απαιτούνται έργα συντήρησης. Επίσης, το αναλημματικό τείχος είναι υπό κατάρρευση. Στο θέατρο, αν και είχε γίνει μια υποδειγματική μελέτη αναστήλωσης απ' τον κ. Στίκα (βοηθό του αρχαιολόγου Ορλάνδου), δεν έχει ακόμα αρχίσει η αναστήλωση και είναι άγνωστο πότε θα γίνει.

Η Ιωάννα Κουλιάκη, ο Βασίλης Γκουζίνης και η Αγγελική Μαλάγα περιεργάζονται το σωζόμενο τμήμα από το βραχίονα του τεράστιου αγάλματος του Αμφιαράου.

Ο κ. Νικολάου, βεβαίως, αναγνωρίζει και την ανάγκη ύπαρξης ενός μουσείου στο χώρο, αλλά ακόμα καλύτερο θεωρεί τη δημιουργία ενός αρχαιολογικού πάρκου, που θα προσφέρεται για εκπαιδευτικές εκδρομές, με την κατάλληλη οργάνωση και υποδομή. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο χώρος του Αμφιαραείου ενδείκνυται για κάτι τέτοιο, γιατί παρουσιάζει πλήρη δομή αρχαίου ιερού, αντίστοιχη με των Δελφών, σε μικρότερη κλίμακα όμως.

Ανευ αμφιβολίας, το Αμφιαράειον είναι ένας απ' τους ωραιότερους και σημαντικότερους αρχαιολογικούς μας χώρους, κι όμως πολλοί αγνοούν ακόμα και την ύπαρξή του. Μάλιστα, ο κ. Νικολάου επεσήμανε ότι ούτε δημόσια συγκοινωνία υπάρχει πλέον προς το χώρο, αφού καταργήθηκε η γραμμή του ΚΤΕΛ από Κάλαμο προς Ωρωπό, που έκανε στάση στο Αμφιαράειο, γιατί δεν θεωρήθηκε οικονομικά συμφέρουσα. Πρέπει, όμως, η πολιτεία να φροντίσει γι' αυτό το θέμα και οι δήμαρχοι των δύο γειτονικών πόλεων, Καλάμου και Ωρωπού, να υλοποιήσουν τις προεκλογικές τους υποσχέσεις...

Μεγάλο τμήμα του αρχαίου ιερού δεν έχει ακόμα απαλλοτριωθεί, ώστε να διενεργηθούν ανασκαφές. Τα ερείπια διάσπαρτα σε μεγάλη έκταση μέσα στο πευκοδάσος.

Ρωτήσαμε ακόμη τον κ. Νικολάου αν έχει να παρατηρήσει κάτι για την επισκεψιμότητα του χώρου, ίσως κάτι που του έχει κάνει εντύπωση. Μάθαμε, λοιπόν, ότι κάποιοι «επιτήδειοι» πηγαίνουν συχνά στο Αμφιαράειον, φέρνοντας μαζί τους αφελείς ανθρώπους που νομίζουν ότι με την επίσκεψή τους εκεί και την επίδραση κάποιας... μαγικής ενέργειας του χώρου, θα αντιμετωπίσουν τα προβλήματα υγείας τους και θα θεραπευθούν ως εκ θαύματος. Επίσης, μάθαμε ότι προσέρχονται στο χώρο και κάποιοι «αρχαιολάτρες», που αυτοαποκαλούνται και δωδεκαθεϊστές και κάνουν διάφορες τελετές και προσευχές, πράγματα που δεν είναι ούτε ευπρεπή ούτε λογικά. Αυτοί, μάλιστα, φερόμενοι σαν να είναι ο χώρος ιδιοκτησία τους, στην πραγματικότητα προσβάλλουν την ιερότητά του και την ιστορία του.

Από την πλευρά μας, πάντως, θα θέλαμε να σταθούμε και στο θέμα της ονομασίας του ιερού, γιατί παρατηρήσαμε ότι άλλοι το ονομάζουν Αμφιάρειον και άλλοι Αμφιαράειον. Οι πινακίδες δε της αρχαιολογικής υπηρεσίας το γράφουν Αμφιάρειον. Κατά τη γνώμη μας και βάση των αρχαίων μαρτυριών, θα έπρεπε να ονομάζεται Αμφιαράειον. Αμφιαράειον, άλλωστε, το ονομάζει ο αρχαίος γεωγράφος Στράβων (9.1.22 και 9.2.10), ενώ ο Παυσανίας το αναφέρει απλώς ως ιερό του Αμφιαράου. Βέβαια, ούτε και ετυμολογικά δικαιολογείται η συγκοπή του «α» από το θέμα της λέξης.

Θα θέλαμε, τέλος, να εκφράσουμε την ελπίδα ότι η πολιτεία θα ενδιαφερθεί περισσότερο για το όντως αδικημένο ιερό του Αμφιαράου και η αρχαιολογική υπηρεσία, πέραν των άλλων, θα εξετάσει και το θέμα του ονόματος, έτσι ώστε να αναγράφεται σωστά στις πινακίδες.